ગીતાધ્વનિ: અધ્યાય:ચૌદમો

ત્રિગુણ નિરુપણ

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

જ્ઞાનોમાં શ્રેષ્ઠ જે જ્ઞાન, તે ફરી તુજને કહું;

જે જાણી મુનિઓ સર્વે પામ્યા સિદ્ધિ અહીં પરં…1

આ જ્ઞાન આશરી જેઓ પામે મુજ સમાનતા,

સર્ગકાળે ન તે જન્મે, પ્રલયે ન વ્યથા ખમે…2

             *

મારું ક્ષેત્ર મહદ બ્રહ્મ, તેમાં હું બીજ થાપું છું;

તે થકી સર્વ ભૂતોની લોકે ઉત્પત્તિ થાય છે…3

સર્વ યોનિ વિશે જે જે વ્યક્તિઓ જન્મ પામતી,

તેનું ક્ષેત્ર મહદ બ્રહ્મ, પિતા હું બીજ દાયક…4

                     *

તમ, રજ તથા સત્ત્વ,–ગુણો પ્રકૃતિથી થયા;

તે જ અવ્યય દેહીને બાંધે છે દેહને વિશે…5

તેમાં નિર્મળ તે સત્ત્વ, દોષ્હીન, પ્રકાશક;

તે બાંધે છે કરાવીને આસક્તિ જ્ઞાન ને સુખ…6

તૃષ્ણા-આસક્તિથી જન્મ્યો રાગ, તે જ રજોગુણ;

દેહીને બાંધતો તે તો આસક્ત કર્મમાં ફરી…7

મોહમાં નાંખતો સૌને ઊઠે અજ્ઞાનથી તમ;

દેહીને બાંધતો તે તો નિદ્રા-પ્રમાદ-આળસે…8

                   *

સુખમાં જોડતો સત્ત્વ, કર્મમાં જોડતો રજ;

ને ઢાંકી જ્ઞાનને જોડે પ્રમાદે તો તમોગુણ…9

                 *

રજ-તમને દબાવીને સત્ત્વઉપર આવતો;

રજોગુણ તમો-સત્ત્વ, તમ તે રજ-સત્ત્વને…10

જ્યારે આ દેહમાં દીસે પ્રકાશ સર્વ ઈંદ્રિયે, પ્રમાદ, મૂઢતા;

ને જ્ઞાન પ્રગટે ત્યારે વધેલો સત્ત્વ જાણવો…11

કર્મ પ્રવૃત્તિ, આરંભ, લોભ, અશાંતિ, ને સ્પૃહા,

રજોગુણ વધે જ્યારે, ત્યારે આ ઊપજે બધાં…12

પ્રવૃત્તિ ના, પ્રકાશે ના, દીસે પ્રમાદ, મૂઢતા;

તમોગુણ વધે જ્યારે, ત્યારે આ ઊપજે બધાં…13

સત્ત્વની વૃદ્ધિ વેળાએ દેહી છોડે શરીર જો;

ઉત્તમ  જ્ઞાનવાનોના નિર્મળ લો ક મેળવે..14

કર્મસંગી  વિશે જન્મે, તમમાં લય પામતાં;…15

                  *

કહ્યું છે પુણ્ય ક લોભ ઊપજે કર્મોનું ફળ સાત્ત્વિક નિર્મળ;

રજનું ફળ છે દુ:ખ, અજ્ઞાન તમનું ફળ…16

સત્ત્વથી ઊપજે જ્ઞાન, રજથીલોભ ઊપજે;

પ્રમાદ, મોહ, અજ્ઞાન, ઊપજે તમથી સહુ…17

                     *

ચડે છે સાત્ત્વિકો ઊંચે, રાજસો મધ્યમાં રહે;

હીનવૃત્તિ તમો ધર્મી, તેની થાય અધોગતિ…18

ગુણો વિના ન કર્તા કો, જ્યારે દ્રષ્ટા પિચાણતો,

ત્રિગુણાતીતને જાણે, તે પામે મુજ ભાવને…19

દેહ સાથે ઊઠેલા આ ત્રિગુણો  જે તરી જતો;

જન્મ-મૃત્યુ-જરા-દુ:ખે છૂટી તે મોક્ષ ભોગવે…20

                   *

અર્જુન બોલ્યા—

ક્યાં લક્ષણથી દેહી ત્રિગુણાતીત થાય છે?

હોય આચાર શો તેનો? કેમ તે ત્રિગુણો તરે?..21

                      *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

જ્ઞાન, પ્રવૃત્તિ ને મોહ—તેના ધર્મો શરીરમાં

ઊઠે તો ન કરે દ્વેષ, શમે તો ન કરે સ્પૃહા…22

જે ઉદાસીન-શો વર્તે ગુણોથી ચળતો નહીં;

વર્તે ગુણો જ જાણીને, રહે સ્થિર ડગે નહીં…23

સમ દુ:ખેસુખે, સ્વસ્થ  જે  શત્રુમિત્રમાં;

સુખે, સ્વસ્થ, સમ્લોષ્ટાશ્મકાંચન: !

સમ પ્રિયાપ્રિયે, ધીર, સમ નિંદા-વખાણમાં…24

સમ માનાપમાને જે, સમ જે શત્રુમિત્રમાં;

સૌ કર્મારંભ છોડેલો, ગુઁઆતીત ગણાય તે…25

અવ્યભિચાર ભાવે જે ભક્તિયોગે મ’ને ભજે;

તે આ ગુણો કરી પાર, બ્રહ્મને પાત્ર થાય છે…26

                    *

અમૃત-અક્ષર-બ્રહ્મ,ને એકાંતિક જે સુખ;

તેમ શાશ્વત ધર્મો જે, સૌનો આધાર હું જ છું…27

—————————————-

ગુણો વિના ન્કર્તા કો, જ્યારે દ્રષ્ટા પિચાણતો,

ત્રિગુણાતીતને જાણે, તે પામે મુજ ભાવને…19

દેહ સાથે ઊઠેલા આ ત્રિગુણો

ગીતાધ્વનિ: અધ્યાય:13

ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞવિચાર

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

ક્ષેત્ર એ નામે જ્ઞાની ઓળખે આ શરીરને;

ક્ષેત્રને જાણનારો જે, તેને ક્ષેત્રજ્ઞ તે કહે…1

વળી મ’ને જ ક્ષેત્રજ્ઞ જાણજે સર્વ ક્ષેત્રમાં;

ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞનું જ્ઞાન, તેને હું જ્ઞાન માનું છું…2

                    *

જે તે ક્ષેત્ર, તથા જેવું, જ્યાંથી, તેમાં વિકાર જે,

ક્ષેત્રજ્ઞ જે અને જેવો, સંક્ષેપે સુણ તે કહું…3

વિવિધ મંત્રથી ગાયું ઋષિઓએ અનેક્ધા,

ઠરાવ્યું બ્રહ્મસૂત્રોમાં સુનિશ્ચિત પ્રમાણથી…4

                *

મહાભૂતો, અહંકાર, બુદ્ધિ, પ્રકૃતિ—આઠ એ;

ઈંદ્રિયો દશ ને એક, વિષયો પાંચ તેમના;…5

ઇચ્છા, દ્વેષ, સુખો, દુ:ખો, ધૃતિ, સંઘાત, ચેતના;

વિકારો સાત આ ક્ષેત્ર તને સંક્ષેપમાં કહ્યું…6

                     *

નિર્માનત, અહિંસા, ને અદંભ, આર્જવ, ક્ષમા,

ગુરુભક્તિ તથા શૌચ, સ્થિર્તા, આત્મનિગ્રહ;…7

વિષયો પ્રતિ વૈરાગ્ય, નિરહંકારતા, તથા

જન્મ-મૃત્યુ-જરા-વ્યાધિ-દુ:ખ-દોષોનું દર્શન;…8

નિર્મોહિતા, અનાસક્તિ પુત્ર-પત્ની-ગૃહાદિમાં,

સારામાઠા પ્રસંગોમાં ચિત્તની સમતા સદા;….9

અનન્ય યોગથી મારી ભક્તિ અવ્યભિચારિણી,

એકાન્ત્વાસમાં પ્રેમ, ના ગમે દાયરા વિશે;…10

અધ્યાત્મ્જ્ઞાનમાં નિષ્ઠા, તત્ત્વજ્ઞાન-વિચારણા;

આ લક્ષણે કહે જ્ઞાન, તેથી અજ્ઞાન ઊલટું…11

                      *

હવે હું વર્ણવું જ્ઞેય, જે જાણ્યે મુક્તિ ભોગવે;

અનાદિ તે પરંબ્રહ્મ, છે ન કહેવાય, ના નથી;…12

સર્વત્ર હાથ ને પાય, સર્વત્ર શિર ને મુખ;

સર્વત્ર આંખ ને કાન, સર્વને આવરી રહ્યું;…13

નિરિંદ્રય છતાં ભાસે સર્વે ઈંદ્રિય્ના ગુણો;

નિર્ગુણ, ગુણભોક્તાયે, ભર્તા તોયે અસક્ત તે;…14

બહાર-માંહ્ય ભૂતોની, ચાલતું ને અચંચળ,

સૂક્ષ્મ તેથી જણાયેના, સમીપે, દૂરમાં વળી;…15

અખંડ તોય ભૂતોમાં જાણે ખંડપણે રાહ્યું;

ભૂતોને જન્મ દે, પોષે, ગળેયે તેમ જ્ઞેય તે;…16

જ્યોતિઓનુંય તે જ્યોતિ, પર તે અંધકારથી;

જ્ઞાન, જ્ઞેય, જ્ઞાનગમ્ય, સર્વનાં હ્રદયે વસ્યું…17

                *

ક્ષેત્ર, જ્ઞાન તથા જ્ઞેય, આમ સંક્ષેપમાં કહ્યાં;

મારો જે ભક્ત આ જાણે, તે પામે મુજ ભાવને…18

                 *

બંને અનાદિ છે જાણ, પ્રકૃતિ તેમ પુરુષ;

પ્રકૃતિથી થતા જાણ વિકારો ને ગુણો બધા;…19

કાર્ય, કારણ, કર્તૃત્વ, તે સૌ પ્રકૃતિ કારણે;

સુખદુ:ખ તણા ભોગ તે તો પુરુષકારણે…20

પ્રકૃતિમાં રહ્યો સેવે પ્રકૃતિગુણ પુરુષ;

આસક્તિ ગુણમાં તેથી સદ સદ યોનિમાં પડે…21

સાક્ષીમાત્ર, અનુજ્ઞાતા, ભર્તા, ભોક્તા,મહેશ્વર,

કહ્યો તે પરમાત્માયે, દેહે પુરુષ જે પરં…22

જાણે પુરુષ જે આમ, પ્રકૃતિયે ગુણો સહ,

સર્વ કર્મો કરે તોયે તે ફરી જન્મતો નથી…23

                    *

ધ્યાનથી આપને કોઈ આપથી આપમાં જુએ;

સાંખ્યયોગ વડે કોઈ, કોઈ તો કર્મયોગથી…24

ને કો ન જાણતાં આમ અન્યથી સુણીને ભજે,

શ્રવણે રાખતા શ્રદ્ધા તેઓએ મૃત્યુને તરે…25

                 *

જે કાંઈ ઊપજે લોકે સત્ત્વ સ્થાવર-જંગમ,

ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞના યોગે, જાણ, તે ઊપજે બધું…26

                 *

સમાન સર્વ ભૂતોમાં રહેલા પરમેશ્વર,

અવિનાશીમાં, તે દેખે તે જ દેખતો…27

સમસર્વત્ર વ્યાપેલા ઈશને દેખનાર તે

ન હણે આપથી આપ, તેથી પામે પરંગતિ…28

પ્રકૃતિથી જ સૌ કર્મો સદા સર્વત્ર થાય છે;

આત્મા તો ન કરે કાંઈ; આ દેખે તે જ દેખતો…29

ભૂતોના વેગળા ભાવ એકમાં જ રહ્યા જુએ;

તેથી જ સર્વ વિસ્તાર; ત્યારે બ્રહ્મદશા મળે…30

                   *

અવ્યયી પરમાત્માને નથી આદિ, નથી ગુણો;

તેથી દેહે રહે તોયે, તે અકર્તા અલિપ્ત રહે…31

                  *

સૂક્ષ્મતા કારણે વ્યોમ સર્વ વ્યાપી અલિપ્ત રહે;

આત્માયેતેમ સર્વત્ર વસી દેહે અલિપ્ત રહે….32

                *

પ્રકાશે એકલો સૂર્ય, જેમ આ જગને બધા;

ક્ષેત્રજ્ઞેય પ્રકાશે છે, તેમ આ ક્ષેત્રને બધા…33

ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞનો ભેદ જે જાણે જ્ઞાનચક્ષુથી,

ભૂત-પ્રકૃતિ-મોક્ષેય, તે પામે પરંગતિ…34

—————————————–

ગીતાધ્વનિ:અધ્યાય:11

વિરાટદર્શન

અર્જુન બોલ્યા—

મારા અનુગ્રહાર્થે જે તમે અધ્યાત્મજ્ઞાનનું

પરં ગૂઢ કહ્યું તેથી મારો એ મોહ તો ગયો…1

ભૂતોના જન્મ ને નાશ મેં સવિસ્તર સાઅંભળ્યા,

તેમ અક્ષય માહાત્મય, તમારા મુખથી પ્રભુ !…2

નિજને વર્ણવો જેમ, તેવું જ, પરમેશ્વર !

ઈશ્વરી રૂપ જોવાને ઈચ્છું છું, પુરુષોત્તમ !…3

મારે તે રૂપને જોવું શક્ય જો માનતા, પ્રભુ !

તો, યોગેશ્વર, દેખાડો નિજ અવ્યયા રૂપ તે…4

                         *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

જો તુંમારાં બધાં રૂપો, સેંકડો ને હજારથી;

બહુ પ્રકારનાં, દિવ્ય, ઘણા આકાર-વર્ણના…5 જગત આખું; ઈચ્છે જે અન્ય

આદિત્યો, વસુઓ, રુદ્રો, અશ્વિનો, મરુતોય જો;

પૂર્વે ક્યારે ન દીઠેલાં એવાં આશ્ચર્ય જો ઘણા…6

જો મારા દેહમાં આજે એકસાથે અહીં રહ્યું

 જગત આખું; ઈચ્છે જે અન્ય તેય જો…7

મ’ને  તારા જ આ નેત્રે નહીં જોઈ શકીશ તું

દિવ્ય દૃષ્ટિ તને આપું, ઈશ્વરી યોગ જો મુજ…8

                  *

સંજય બોલ્યા—

આમ બોલી પછી કૃષ્ણ—મહાયોગેશ્વરે, નૃપ,

પરમ ઈશ્વરી રૂપ દેખાડ્યું પાર્થને નિજ…9

ઘણાં મોઢાં, ઘણી આંખો, ઘણાં અદભુત રૂપમાં,

ઘણાં આભૂષણો દિવ્ય, ઘણાંક દિવ્ય આયુધો..10

માળા-વસ્ત્ર ધર્યા દિવ્ય, અર્ચાઓ દિવ્ય ગંધની,

સર્વ આશ્ચર્યથી પૂર્ણ વિશ્વ્વ્યાપક દેવ તે…11

આકાશેસામટી દીપે હજારો સૂર્યની પ્રભ,

તે કદી એ મહાત્માના તેજ-શી થાય તો ભલે…12

અનંત ભાતનું વિશ્વ આખુંયે એક ભાગમાં,

દેવાધિદેવના દેહે અર્જુને જોયું તે સમે…13

પછી અર્જુન આશ્ચર્યે હર્ષ રોમાંચગાત્રથી,

દેવને હાથ જોડીને નમાવી શિરને વદ્યો;…14

                  *

અર્જુન બોલ્યા—

હે દેવ, દેખું તમ દેહમાં સૌ

દેવો તથા ભૂતસ્મૂહ નાના;

બ્રહ્મા વિરાજે કમલાસને આ,

ને દિવ્ય સર્પો, ઋષિઓય સર્વે…15

અનેક નેત્રો-મુખ-હાથ-પેટો,

અનંત રૂપો તમ સર્વ બાજુ;

દેખું નહીં અંત, ન મધ્ય-આદિ

તમારું વિશ્વેશ્વર, વિશ્વરૂપ !…16

ધારી ગદા-ચક્ર-કિરીટ દીપો

બધી દિશે તેજ તણો સમૂહે;

તપાવવા સૂરજ-અગ્નિ-જ્યોતિ

જોવા તમે શક્ય ન, અપ્રમેય !…17

તમે પરં અક્ષર, જ્ઞેયતત્ત્વ,

તમે પરં અક્ષર, જ્ઞેયતત્ત્વ,

તમે મહા આશ્રય વિશ્વનું આ;

અનાશ છો, શાશ્વત ધર્મપાળ,

જાણું  તમે સત્ય અનાદિ દેવ…18

અનાદિ મધ્યાન્ત, અનંત-શક્તિ;

અનંત હાથો, શશિસૂર્યનેત્ર;

પેખું તમારે મુખ અગ્નિ ઝોળો,

તમે સ્વતેજે જગ આ તપાવો…19

આ વ્યોમપૃથ્વીતણું અંતરાળ

દિશાય સૌ એક તમે જ વ્યાપ્યા;

તમારું આ અદભુત  ઉગ્ર રૂપ

દેખી ત્રિલોકી અકળાય , દેવ !…20

આ  દેવ્સંઘો તમ માંહી પેસે,

કો’ હાથ જોડી વીનવે ભયેથી;

‘સ્વસ્તિ’ ભણી સિદ્ધ-મહર્ષિ-સંઘો

અનેક સ્તોત્રે તમને સ્તવે છે…21

આદિત્ય, રુદ્રો, વસુ, વિશ્વદેવો,

સાધ્યો, કુમારો, મરુતોય, પિત્રી,

ગંધર્વ, યક્ષો,અસુરોય, સિદ્ધો,

આશ્ચર્યથી તમને નિહાળે…22

મોં-નેત્ર ઝાઝાં, વિકરાળ દાઢો,

હાથો, પગો ને ઉદરોય ઝાઝાં;

વિરાટ આ રૂપ તમારું ભાળી,

પામે વ્યથા લોક બધા અને હું…23

વ્યોમે અડેલા, બહુ રંગવાળા,

ખુલ્લાં મુખો, દીપ્ત વિશાળ ડોળા;

તેજે ભરેલા તમને નિહાળી,

મૂંઝાઉં ને ધીરજ શાંતિ ખોઉં….24

જોતાં જ સર્વે પ્રલયાગ્નિ જેવાં

મુખો તમારાં, વિકરાળ દાઢો,

દિશા ન સૂઝે, નહીં શાંતિ લાગે,

પ્રસન્ન થાઓ, જગના નિવાસ !…25

વળી, બધા આ ધૃત્રરાષ્ટ્રપુત્રો,–

ભૂપો તણા સર્વ સમૂહ સાથે,–

આ ભીષ્મ, આ દ્રોણ જ, સૂત કર્ણ,-

સાથે અમારાય મહાન યોદ્ધા,–…26

પેસે ત્વરાથી મુખની તમારી

બિહામણી ને વિકરાળ દાઢે;

દાંતો તણાં અંતર માંહી કોઈ

ચોંટ્યા દીસે ચૂર્ણ બનેલ માથે…27

નદી તણા જેમ જળપ્રવાહો,

વેગે સમુદ્રો પ્રતિ દોટ મૂકે;

ઝોળો ભર્યાં તેમ નુખે તમારાં

દોડે બધા આ નરલોક વીરો…28

અનાદિ મધ્યાન્ત, અનંત-શક્તિ;

અનંત હાથો, શશિસૂર્યનેત્ર;

પેખું તમારે મુખ અગ્નિ ઝોળો,

તમે સ્વતેજે જગ આ તપાવો…19

આ વ્યોમપૃથ્વી તણું અંતરાળ

દિશાય સૌ એક તમે જ વ્યાપ્યા;

તમારું આ અદ ભુત ઉગ્ર રૂપ

દેખી ત્રિલોકી અકળાય, દેવ !…20

આ દેવસંઘો તમ માંહી પેસે,

કો’ હાથ જોડી વીનવે ભયથી;

‘સ્વસ્તિ’ ભણી સિદ્ધ-મહર્ષિ-સંઘો

અનેક સ્તોત્રે તમને સ્તવે છે…21

આદિત્ય, રુદ્રો, વસુ, વિશ્વદેવો,

સાધ્યો, કુમારો, મરુતોય, પિત્રી,

ગંધર્વ, યક્ષો, અસુરોય, સિદ્ધો,

આશ્ચર્યથી સૌ તમને નિહાળે…22

મોં-નેત્ર ઝાઝાં, વિકરાળ દાઢો,

હાથો, પગો ને ઉદરોય ઝાઝાં;

વિરાટ આ રૂપ તમારું ભાળી,

પામે વ્યથા લોક બધા અને હું…23

વ્યોમે અડેલા, બહુ રંગવાળા,

ખુલ્લાં મુખો, દીપ્ત વિશાળ ડોળા;

તેજે ભરેલા તમને નિહાળી,

મૂંઝાઉં ને ધીરજ શાંતિ ખોઉં…24

જોતાં જ સર્વે પ્રલયાગ્નિ જેવાં

મુખો તમારાં, વિકરાળ દાઢો,

દિશા ન સૂઝે, નહીં શાંતિ લાગે,

પ્રસન્ન થાઓ, જગના નિવાસ !…25

વળી, બધા આ ધૃતરાષ્ટ્ર્પુત્રો,–

ભૂપો તણા સર્વ સમૂહ સાથે,–

આ ભીષ્મ, આ દ્રોણ જ, સૂત કર્ણ,-

સાથે અમારાય્મહાન યોદ્ધા,–…26

પેસે ત્વરાથી મુખની તમારી

બિહામણી ને વિકરાળ દાઢે;

દાંતો તણાં અંતર માંહી કોઈ

ચોંટ્યા દીસે ચૂર્ણ બનેલ માથે…27

નદી તણા જેમ જળપ્રવાહો,

વેગે સમુદ્રો પ્રતિ દોટ મૂકે;

ઝોળો ભર્યાં તેમ્મુખે તમારાં

દોડે બધા આ નરલોક વીરો…28

જ્વાળા વિશે જેમ પતંગ પેસે

વિનાશ કાજે અતિવેગ સાથે;

લોકો તમારાં મુખ માંહી તેમ

નાશાર્થે  પેસે અતિવેગ સાથે…29

ગ્રસી બધેથી, બળતાં મુખોમાં

જીભો વડે લોક સમગ્ર ચાટો;

પ્રભો ! તપાવે કિરણોન તમારાં

ભરી ત્રિલોકી અતિઉગ્ર તેજે…30

છો કોણ, બોલો, વિકરાળ રૂપી?

તમને નમું હું, પરમેશ, રીઝો;

પિછાણ ઈચ્છું નિજ, આદિદેવ,

પ્રવૃત્તિ જાણી શકું ના તમારી…31

           *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

છું કાળ ઊઠ્યો જગનાશકારી,

સંહારવા લોક અહીં પ્રવર્ત્યો;

તારા વિનાયે બચશે ન કોઈ

જે આ ખડા સૈનિક સામ્સામા…32

તેથી, ખડો થા, યશ મેળવી લે,

વેરી હણી ભોગવ રાજ્ય-રિદ્ધિ;

પૂર્વે જ છે મેં જ હણેલ તેને,

નિમિત્ત તા માત્ર તું સવ્યસાચી…33

શું ભીષ્મ, કે  દ્રોણ, જયદ્રથેય,

કે કર્ણ કે અન્ય મહાન યોદ્ધા,–

મેં છે હણ્યા, માર તું, છોડ શોક,

તું ઝૂઝ, જીતીશ રણે સ્વશત્રુ…34

            *

સંજય બોલ્યા—

આ સાંભળી કેશવ કેરું વેણ,

બે હાથ જોડી થથરે કિરીટી;

ફરી કરી વંદન કૃષ્ણને તે,

નમી, ડરી, ગદ્ ગદ કંઠ બોલે;…35

           *

અર્જુન બોલ્યા—

છે યોગ્ય કે કીર્તનથી તમારાં,

આનંદ ને પ્રેમ લહે જગતા સૌ;

નાસે ભયે રાક્ષસ સૌ દિશામાં,

સર્વે નમે સિદ્ધ તણા સમૂહો…36

ન કાં તમે સૌ તમને, પરાત્મન ?

બ્રહ્માતણાયે ગુરુ, આદિ કર્તા !

અનંતદેવેશ, જગન્નિવાસ !

સત,અસત, તે પર, અક્ષરાત્મન !..37

પુરાણ છો પુરુષ, આદિદેવ,

તમે જ આ વિશ્વનું અંત્ય્ધામ;

જ્ઞાતા તમે, જ્ઞેય, પરંપદે છો,

તમે ભર્યું વિશ્વ, અનંત રૂપ !…38

તમે શશી, વા, વરુણાગ્નિ, ધર્મ,

પ્રજાપતિ, બ્રહ્માપિતા તમે જ;

મારાં હજારો નમનો તમોને,

નમો નમસ્તેય નમો નમસ્તે…39

સામે નમું છું, નમું છુંય પીઠે,

સૌ પાસ વંદુ, પ્રભુ, સર્વરૂપ !

અપાર છે વીર્ય, અમાપ શક્તિ,

સર્વે બન્યા, સર્વ નિજે સમાવી…40

સખા ગણી વેણ અયોગ્ય બોલ્યો,

‘હે કૃષ્ણ, હે  યાદવ, હે સખા’-શાં,

ન જાણતાં આ મહિમા તમારો,

પ્રમાદથી કે અતિપ્રેમથીયે….41

બેઠા,ફર્યા સાથ, જમ્યાય, સૂતા,–

એકાન્ત્માં કે સઘળા સમક્ષ,

હાંસી કરી ત્યાં મરજાદ લોપી—

ક્ષમા કરો તે સહુ, અપ્રમેય !…42

તમે પિતા સ્થાવર જંગમોના,

તમે જ  સૌના ગુરુરાજ પૂજ્ય;

ત્રિલોક્માંયે તમ તુલ્ય કો ના,

ક્યાંથીંજ મોટો? અનુપપ્રભાવી !…43

માટે હું સાષ્ટાંગ કરું પ્રણામ,

પ્રસન્ન થાઓ, સ્તવનીય ઈશ !

સાંખે પિતા પુત્ર, સખા સખાને,

પ્રિય પ્રિયા, તમે મનેય સાંખો…44

હર્ષું હું દેખી અણદીઠ રૂપ,

છતાં ભયે વ્યાકુળ ચિત્ત મારું;

મને બતાવો, પ્રભુ, મૂળ રૂપ,

પ્રસન્ન થાઓ, જગના નિવાસ !…45

કરે ગદા-ચક્ર, કિરીટ માથે

એવા જ ઈચ્છું તમને હું જોવા;

ચતુર્ભુજા રૂપ ધરો ફરી  તે,

સહસ્ત્રબાહો ! પ્રભુ ! વિશ્વરૂપ !…46

            *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

રાજી થઈને મુજ યોગ દ્વારા,

દેખાડ્યું આ રૂપ પરં તને મેં;

અનંત, તેજોમય, આદિ, વિશ્વ

પૂર્વે ન તારા વિણ દીઠ કોણે…47

વેદ-પાઠે, નહીં યજ્ઞ-દાને,

ન કર્મકાંડે, ન તપેય ઉગ્ર,

મનુષ્યલોકે મુજ રૂપ આવું

તારા વિના કોઈ શકે નિહાળી…48

મૂંઝા નહીં, મા ધર મૂઢભાવ,

આવું નિહળી મુજ ઘોર રૂપ;

નિવાર તારો ભય, થા પ્રસન્ન,

લે, તે જ આ રૂપ તું પેખ મારું…49

            *

સંજય બોલ્યા—

આવું કહી અર્જુનને, ફરીથી

સ્વરૂપને દાખવ્યું વાસુદેવે;

ફરી ધરી સૌમ્ય શરીર દેવે

દીધો દિલાસો ભયભીતને તે…50

          *

અર્જુન બોલ્યા—

તમારું માનવી રૂપ સૌમ્ય આ જોઈને હવે

ચેતના, સ્વસ્થતા પામ્યો, નિજભાવે થયો સ્થિર…51

             *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

અતિ દુર્લભ આ મારા રૂપને તેં નિહાળ્યું જે;

દેવોય વાંછતાં નિત્ય તે સ્વરૂપ દર્શન…52

ન વેદોથી, ન યજ્ઞોથી, નહીં દાને, તપે નહીં,

દર્શન શક્ય આ મારું,જેવું આજે તને થયું…53

અનન્ય ભક્તિએ તોયે, આવી રીતે હુંશક્ય છું

તત્ત્વથી જાણવો, જોવો, પ્રવેશે મુજમાં થવો…54

મારે અર્થે કરે કર્મ, મત્પરાયણ ભક્ત જે,

દ્વેષહીન, અનાસક્ત, તે આવી મુજને મળે…55

—————————————-

ગીતાધ્વનિ:અધ્યાય:11

વિરાટદર્શન

અર્જુન બોલ્યા—

મારા અનુગ્રહાર્થે જે તમે અધ્યાત્મજ્ઞાનનું

પરં ગૂઢ કહ્યું તેથી મારો એ મોહ તો ગયો…1

ભૂતોના જન્મ ને નાશ મેં સવિસ્તર સાઅંભળ્યા,

તેમ અક્ષય માહાત્મય, તમારા મુખથી પ્રભુ !…2

નિજને વર્ણવો જેમ, તેવું જ, પરમેશ્વર !

ઈશ્વરી રૂપ જોવાને ઈચ્છું છું, પુરુષોત્તમ !…3

મારે તે રૂપને જોવું શક્ય જો માનતા, પ્રભુ !

તો, યોગેશ્વર, દેખાડો નિજ અવ્યયા રૂપ તે…4

                         *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

જો તુંમારાં બધાં રૂપો, સેંકડો ને હજારથી;

બહુ પ્રકારનાં, દિવ્ય, ઘણા આકાર-વર્ણના…5 જગત આખું; ઈચ્છે જે અન્ય

આદિત્યો, વસુઓ, રુદ્રો, અશ્વિનો, મરુતોય જો;

પૂર્વે ક્યારે ન દીઠેલાં એવાં આશ્ચર્ય જો ઘણા…6

જો મારા દેહમાં આજે એકસાથે અહીં રહ્યું

 જગત આખું; ઈચ્છે જે અન્ય તેય જો…7

મ’ને  તારા જ આ નેત્રે નહીં જોઈ શકીશ તું

દિવ્ય દૃષ્ટિ તને આપું, ઈશ્વરી યોગ જો મુજ…8

                  *

સંજય બોલ્યા—

આમ બોલી પછી કૃષ્ણ—મહાયોગેશ્વરે, નૃપ,

પરમ ઈશ્વરી રૂપ દેખાડ્યું પાર્થને નિજ…9

ઘણાં મોઢાં, ઘણી આંખો, ઘણાં અદભુત રૂપમાં,

ઘણાં આભૂષણો દિવ્ય, ઘણાંક દિવ્ય આયુધો..10

માળા-વસ્ત્ર ધર્યા દિવ્ય, અર્ચાઓ દિવ્ય ગંધની,

સર્વ આશ્ચર્યથી પૂર્ણ વિશ્વ્વ્યાપક દેવ તે…11

આકાશેસામટી દીપે હજારો સૂર્યની પ્રભ,

તે કદી એ મહાત્માના તેજ-શી થાય તો ભલે…12

અનંત ભાતનું વિશ્વ આખુંયે એક ભાગમાં,

દેવાધિદેવના દેહે અર્જુને જોયું તે સમે…13

પછી અર્જુન આશ્ચર્યે હર્ષ રોમાંચગાત્રથી,

દેવને હાથ જોડીને નમાવી શિરને વદ્યો;…14

                  *

અર્જુન બોલ્યા—

હે દેવ, દેખું તમ દેહમાં સૌ

દેવો તથા ભૂતસ્મૂહ નાના;

બ્રહ્મા વિરાજે કમલાસને આ,

ને દિવ્ય સર્પો, ઋષિઓય સર્વે…15

અનેક નેત્રો-મુખ-હાથ-પેટો,

અનંત રૂપો તમ સર્વ બાજુ;

દેખું નહીં અંત, ન મધ્ય-આદિ

તમારું વિશ્વેશ્વર, વિશ્વરૂપ !…16

ધારી ગદા-ચક્ર-કિરીટ દીપો

બધી દિશે તેજ તણો સમૂહે;

તપાવવા સૂરજ-અગ્નિ-જ્યોતિ

જોવા તમે શક્ય ન, અપ્રમેય !…17

તમે પરં અક્ષર, જ્ઞેયતત્ત્વ,

તમે પરં અક્ષર, જ્ઞેયતત્ત્વ,

તમે મહા આશ્રય વિશ્વનું આ;

અનાશ છો, શાશ્વત ધર્મપાળ,

જાણું  તમે સત્ય અનાદિ દેવ…18

અનાદિ મધ્યાન્ત, અનંત-શક્તિ;

અનંત હાથો, શશિસૂર્યનેત્ર;

પેખું તમારે મુખ અગ્નિ ઝોળો,

તમે સ્વતેજે જગ આ તપાવો…19

આ વ્યોમપૃથ્વીતણું અંતરાળ

દિશાય સૌ એક તમે જ વ્યાપ્યા;

તમારું આ અદભુત  ઉગ્ર રૂપ

દેખી ત્રિલોકી અકળાય , દેવ !…20

આ  દેવ્સંઘો તમ માંહી પેસે,

કો’ હાથ જોડી વીનવે ભયેથી;

‘સ્વસ્તિ’ ભણી સિદ્ધ-મહર્ષિ-સંઘો

અનેક સ્તોત્રે તમને સ્તવે છે…21

આદિત્ય, રુદ્રો, વસુ, વિશ્વદેવો,

સાધ્યો, કુમારો, મરુતોય, પિત્રી,

ગંધર્વ, યક્ષો,અસુરોય, સિદ્ધો,

આશ્ચર્યથી તમને નિહાળે…22

મોં-નેત્ર ઝાઝાં, વિકરાળ દાઢો,

હાથો, પગો ને ઉદરોય ઝાઝાં;

વિરાટ આ રૂપ તમારું ભાળી,

પામે વ્યથા લોક બધા અને હું…23

વ્યોમે અડેલા, બહુ રંગવાળા,

ખુલ્લાં મુખો, દીપ્ત વિશાળ ડોળા;

તેજે ભરેલા તમને નિહાળી,

મૂંઝાઉં ને ધીરજ શાંતિ ખોઉં….24

જોતાં જ સર્વે પ્રલયાગ્નિ જેવાં

મુખો તમારાં, વિકરાળ દાઢો,

દિશા ન સૂઝે, નહીં શાંતિ લાગે,

પ્રસન્ન થાઓ, જગના નિવાસ !…25

વળી, બધા આ ધૃત્રરાષ્ટ્રપુત્રો,–

ભૂપો તણા સર્વ સમૂહ સાથે,–

આ ભીષ્મ, આ દ્રોણ જ, સૂત કર્ણ,-

સાથે અમારાય મહાન યોદ્ધા,–…26

પેસે ત્વરાથી મુખની તમારી

બિહામણી ને વિકરાળ દાઢે;

દાંતો તણાં અંતર માંહી કોઈ

ચોંટ્યા દીસે ચૂર્ણ બનેલ માથે…27

નદી તણા જેમ જળપ્રવાહો,

વેગે સમુદ્રો પ્રતિ દોટ મૂકે;

ઝોળો ભર્યાં તેમ નુખે તમારાં

દોડે બધા આ નરલોક વીરો…28

અનાદિ મધ્યાન્ત, અનંત-શક્તિ;

અનંત હાથો, શશિસૂર્યનેત્ર;

પેખું તમારે મુખ અગ્નિ ઝોળો,

તમે સ્વતેજે જગ આ તપાવો…19

આ વ્યોમપૃથ્વી તણું અંતરાળ

દિશાય સૌ એક તમે જ વ્યાપ્યા;

તમારું આ અદ ભુત ઉગ્ર રૂપ

દેખી ત્રિલોકી અકળાય, દેવ !…20

આ દેવસંઘો તમ માંહી પેસે,

કો’ હાથ જોડી વીનવે ભયથી;

‘સ્વસ્તિ’ ભણી સિદ્ધ-મહર્ષિ-સંઘો

અનેક સ્તોત્રે તમને સ્તવે છે…21

આદિત્ય, રુદ્રો, વસુ, વિશ્વદેવો,

સાધ્યો, કુમારો, મરુતોય, પિત્રી,

ગંધર્વ, યક્ષો, અસુરોય, સિદ્ધો,

આશ્ચર્યથી સૌ તમને નિહાળે…22

મોં-નેત્ર ઝાઝાં, વિકરાળ દાઢો,

હાથો, પગો ને ઉદરોય ઝાઝાં;

વિરાટ આ રૂપ તમારું ભાળી,

પામે વ્યથા લોક બધા અને હું…23

વ્યોમે અડેલા, બહુ રંગવાળા,

ખુલ્લાં મુખો, દીપ્ત વિશાળ ડોળા;

તેજે ભરેલા તમને નિહાળી,

મૂંઝાઉં ને ધીરજ શાંતિ ખોઉં…24

જોતાં જ સર્વે પ્રલયાગ્નિ જેવાં

મુખો તમારાં, વિકરાળ દાઢો,

દિશા ન સૂઝે, નહીં શાંતિ લાગે,

પ્રસન્ન થાઓ, જગના નિવાસ !…25

વળી, બધા આ ધૃતરાષ્ટ્ર્પુત્રો,–

ભૂપો તણા સર્વ સમૂહ સાથે,–

આ ભીષ્મ, આ દ્રોણ જ, સૂત કર્ણ,-

સાથે અમારાય્મહાન યોદ્ધા,–…26

પેસે ત્વરાથી મુખની તમારી

બિહામણી ને વિકરાળ દાઢે;

દાંતો તણાં અંતર માંહી કોઈ

ચોંટ્યા દીસે ચૂર્ણ બનેલ માથે…27

નદી તણા જેમ જળપ્રવાહો,

વેગે સમુદ્રો પ્રતિ દોટ મૂકે;

ઝોળો ભર્યાં તેમ્મુખે તમારાં

દોડે બધા આ નરલોક વીરો…28

જ્વાળા વિશે જેમ પતંગ પેસે

વિનાશ કાજે અતિવેગ સાથે;

લોકો તમારાં મુખ માંહી તેમ

નાશાર્થે  પેસે અતિવેગ સાથે…29

ગ્રસી બધેથી, બળતાં મુખોમાં

જીભો વડે લોક સમગ્ર ચાટો;

પ્રભો ! તપાવે કિરણોન તમારાં

ભરી ત્રિલોકી અતિઉગ્ર તેજે…30

છો કોણ, બોલો, વિકરાળ રૂપી?

તમને નમું હું, પરમેશ, રીઝો;

પિછાણ ઈચ્છું નિજ, આદિદેવ,

પ્રવૃત્તિ જાણી શકું ના તમારી…31

           *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

છું કાળ ઊઠ્યો જગનાશકારી,

સંહારવા લોક અહીં પ્રવર્ત્યો;

તારા વિનાયે બચશે ન કોઈ

જે આ ખડા સૈનિક સામ્સામા…32

તેથી, ખડો થા, યશ મેળવી લે,

વેરી હણી ભોગવ રાજ્ય-રિદ્ધિ;

પૂર્વે જ છે મેં જ હણેલ તેને,

નિમિત્ત તા માત્ર તું સવ્યસાચી…33

શું ભીષ્મ, કે  દ્રોણ, જયદ્રથેય,

કે કર્ણ કે અન્ય મહાન યોદ્ધા,–

મેં છે હણ્યા, માર તું, છોડ શોક,

તું ઝૂઝ, જીતીશ રણે સ્વશત્રુ…34

            *

સંજય બોલ્યા—

આ સાંભળી કેશવ કેરું વેણ,

બે હાથ જોડી થથરે કિરીટી;

ફરી કરી વંદન કૃષ્ણને તે,

નમી, ડરી, ગદ્ ગદ કંઠ બોલે;…35

           *

અર્જુન બોલ્યા—

છે યોગ્ય કે કીર્તનથી તમારાં,

આનંદ ને પ્રેમ લહે જગતા સૌ;

નાસે ભયે રાક્ષસ સૌ દિશામાં,

સર્વે નમે સિદ્ધ તણા સમૂહો…36

ન કાં તમે સૌ તમને, પરાત્મન ?

બ્રહ્માતણાયે ગુરુ, આદિ કર્તા !

અનંતદેવેશ, જગન્નિવાસ !

સત,અસત, તે પર, અક્ષરાત્મન !..37

પુરાણ છો પુરુષ, આદિદેવ,

તમે જ આ વિશ્વનું અંત્ય્ધામ;

જ્ઞાતા તમે, જ્ઞેય, પરંપદે છો,

તમે ભર્યું વિશ્વ, અનંત રૂપ !…38

તમે શશી, વા, વરુણાગ્નિ, ધર્મ,

પ્રજાપતિ, બ્રહ્માપિતા તમે જ;

મારાં હજારો નમનો તમોને,

નમો નમસ્તેય નમો નમસ્તે…39

સામે નમું છું, નમું છુંય પીઠે,

સૌ પાસ વંદુ, પ્રભુ, સર્વરૂપ !

અપાર છે વીર્ય, અમાપ શક્તિ,

સર્વે બન્યા, સર્વ નિજે સમાવી…40

સખા ગણી વેણ અયોગ્ય બોલ્યો,

‘હે કૃષ્ણ, હે  યાદવ, હે સખા’-શાં,

ન જાણતાં આ મહિમા તમારો,

પ્રમાદથી કે અતિપ્રેમથીયે….41

બેઠા,ફર્યા સાથ, જમ્યાય, સૂતા,–

એકાન્ત્માં કે સઘળા સમક્ષ,

હાંસી કરી ત્યાં મરજાદ લોપી—

ક્ષમા કરો તે સહુ, અપ્રમેય !…42

તમે પિતા સ્થાવર જંગમોના,

તમે જ  સૌના ગુરુરાજ પૂજ્ય;

ત્રિલોક્માંયે તમ તુલ્ય કો ના,

ક્યાંથીંજ મોટો? અનુપપ્રભાવી !…43

માટે હું સાષ્ટાંગ કરું પ્રણામ,

પ્રસન્ન થાઓ, સ્તવનીય ઈશ !

સાંખે પિતા પુત્ર, સખા સખાને,

પ્રિય પ્રિયા, તમે મનેય સાંખો…44

હર્ષું હું દેખી અણદીઠ રૂપ,

છતાં ભયે વ્યાકુળ ચિત્ત મારું;

મને બતાવો, પ્રભુ, મૂળ રૂપ,

પ્રસન્ન થાઓ, જગના નિવાસ !…45

કરે ગદા-ચક્ર, કિરીટ માથે

એવા જ ઈચ્છું તમને હું જોવા;

ચતુર્ભુજા રૂપ ધરો ફરી  તે,

સહસ્ત્રબાહો ! પ્રભુ ! વિશ્વરૂપ !…46

            *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

રાજી થઈને મુજ યોગ દ્વારા,

દેખાડ્યું આ રૂપ પરં તને મેં;

અનંત, તેજોમય, આદિ, વિશ્વ

પૂર્વે ન તારા વિણ દીઠ કોણે…47

વેદ-પાઠે, નહીં યજ્ઞ-દાને,

ન કર્મકાંડે, ન તપેય ઉગ્ર,

મનુષ્યલોકે મુજ રૂપ આવું

તારા વિના કોઈ શકે નિહાળી…48

મૂંઝા નહીં, મા ધર મૂઢભાવ,

આવું નિહળી મુજ ઘોર રૂપ;

નિવાર તારો ભય, થા પ્રસન્ન,

લે, તે જ આ રૂપ તું પેખ મારું…49

            *

સંજય બોલ્યા—

આવું કહી અર્જુનને, ફરીથી

સ્વરૂપને દાખવ્યું વાસુદેવે;

ફરી ધરી સૌમ્ય શરીર દેવે

દીધો દિલાસો ભયભીતને તે…50

          *

અર્જુન બોલ્યા—

તમારું માનવી રૂપ સૌમ્ય આ જોઈને હવે

ચેતના, સ્વસ્થતા પામ્યો, નિજભાવે થયો સ્થિર…51

             *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

અતિ દુર્લભ આ મારા રૂપને તેં નિહાળ્યું જે;

દેવોય વાંછતાં નિત્ય તે સ્વરૂપ દર્શન…52

ન વેદોથી, ન યજ્ઞોથી, નહીં દાને, તપે નહીં,

દર્શન શક્ય આ મારું,જેવું આજે તને થયું…53

અનન્ય ભક્તિએ તોયે, આવી રીતે હુંશક્ય છું

તત્ત્વથી જાણવો, જોવો, પ્રવેશે મુજમાં થવો…54

મારે અર્થે કરે કર્મ, મત્પરાયણ ભક્ત જે,

દ્વેષહીન, અનાસક્ત, તે આવી મુજને મળે…55

—————————————-

ગીતાધ્વનિ

(ભગવદ ગીતાનો સમશ્લોકીઅનુવાદ)

કિશોરલાલ ઘ. મશરૂવળા

નવજીવન પ્રકાશન મંદિર

અમદાવાદ380 014

અધ્યાય: 9

જ્ઞાનનો સાર

શ્રીભગ્વાન બોલ્યા—

તને નિષ્પાપને મારું સારમાં સાર જ્ઞાન આ

કહું વિજ્ઞાનની સાથે, જે જાણ્યે દોષથી છૂટે….1

શ્રેષ્ઠ વિદ્યા, પરંસાર, આ છે પવિત્ર ઉત્તમ;

અનુભવાય પ્રત્યક્ષ, સુકર, ધર્મ્ય અક્ષય…2

જે મનુષ્યો અશ્રદ્ધાથી માનેઆ ધર્મને, નહીં;

તે ફરે મૃત્યુસંસારે, મ’ને તે પામતા નહીં…3

                  *

અવ્યક્ત રૂપ હું-થી જ ફેલાયું સર્વ આ જગત;

હું-માં રહ્યાં બધાં ભૂતો, હું તે માંહી રહ્યો નથી…4

નથીયે કો હું-માં ભૂતો,જો મારો યોગ ઈશ્વરી;

ભૂતાધાર, ન ભૂતોમાં, ભૂત-સર્જક-રૂપ હું….5

સર્વગામી મહા વાયુ નિત્ય આકાશમાં રહે;

તેમ સૌ ભૂત મારામાં રહ્યાં છે, એમ જાણજે…6

                     *

કલ્પના અંતમાં ભૂતો મારી પ્રકૃતિમાં ભળે;

આરંભ કલ્પનો થાતાં સર્જું તે સર્વને ફરી;..7

નિજ પ્રકૃતિ આધારે સર્જું છું  તે સર્વને ફરી;

સર્વ આ ભૂતનો સંઘ બળે પ્રકૃતિને વશ…8

પણ તે કોઈયે  કર્મ મુજને બાંધતાં નથી;

કાં જે રહ્યો ઉદાસી-શો કર્મે આસક્તિહીન હું…9

પ્રકૃતિ પ્રસવે સૃષ્ટિ મારી અધ્યક્ષતા વડે;

તેના કારણથી થાય જગનાં પરિવર્તનો…10

                     *

અવજાણે મ’ને મૂઢો માનવી દેહને વિશે;

ન જાણતા પરંભાવ મારો ભૂત મહેશ્વરી…11

વૃથા આશા, વૃથા કર્મો, વૃથા જ્ઞાન કુબુદ્ધિનાં;

રાક્ષસી-આસુરી જેઓ સેવે પ્રકૃતિ મોહિની…12

                *

મહાત્માઓ મ’ને જાણી ભૂતોનો આદિ અવ્યય;

અનન્ય મનથી સેવે દૈવી પ્રકૃતિ આશર્યા…13

કીએર્તિ મારી સદા ગાતા, યત્નવાન, વ્રતે દૃઢ,

ભક્તિથી મુજને વંદી  ઉપાસે નિત્ય યોગથી…14

જ્ઞાનયજ્ઞેય કો ભક્તો સર્વવ્યાપી મ’ને ભજે;

એકભાવે, પૃથગ્ભાવે, બહુ રીતે ઉપાસતા…15

હું છું ક્રતુ, હું છું યજ્ઞ, હું સ્વધા, હું વનસ્પતિ;

મંત્ર હું, ધૃત હું શુદ્ધ, અગ્નિ હું, હું જ આહુતિ:..16

હું જ આ જગનો ધાતા, પિતા, માતા, પિતામહ;

જ્ઞેય, પવિત્ર ઓંકાર, ઋગ, યજુર, સામવેદ હું…17

પ્રભુ, ભર્તા, સુહદ, સાક્ષી, નિવાસ, શરણું,ગતિ;

ઉત્પત્તિ, પ્રલય, સ્થાન, નિધાન, બીજ, અવ્યય…18

તપું હું, જળને ખેંચું, મેઘને વરસાવું હું;

અમૃત હું, હું છું મૃત્યુ, સત ને અસતેય હું…19

પી સોમ નિષ્પાપ થઈ ત્રિવેદી

યજ્ઞો વડે સ્વર્ગનિવાસ યાચે;

ને મેળવી પુણ્ય સુરેંદ્રલોક,

ત્યાં દેવના વૈભવ દિવ્ય માણે…20

તે ભોગવી સ્વર્ગ વિશાળ એવું,

પુણ્યો ખૂટ્યે મર્ત્ય વિશે પ્રવેશે;

સકામ તે વૈદિક કર્મમાર્ગી,

આ રીતે ફેરા ભવના ફરે છે…21

                  *

અનન્ય ચિત્તથી  જેઓ કરે મારી ઉપાસના,

તે નિત્યયુક્ત ભક્તોનો યોગક્ષેમ ચલાવું હું…22

તેમ જે ભક્ત શ્રદ્ધાથી ઉપાસે અન્ય દેવને,

વિધિપૂર્વક ના તોયે, તેય મ’ને જ પૂજતા…23

કાં જે હુંસર્વ યજ્ઞોનો ભોક્તા ને પ્રભુ છું વળી;

પરંતુ તે પડે, કાં જે ન જાણે તત્ત્વથી મને…24

દેવપૂજક દેવોને, પિતૃના પિતૃને મળે;

ભૂતપૂજક ભૂતોને, મારા ભક્ત મ’ને મળે…25

                   *

પત્રં પુષ્પં ફલં તોયં જે આપે ભક્તિથી મ’ને,

ભક્તિએ તે અપાયેલું આરોગું યત્નવાનનું…26

જે કરે, ભોગવે વા જે, જે હોમે, દાન જે કરે;

આચરે તપને વા જે, કર અર્પણ  તે મ’ને…27

કર્મનાં બંધનો આમ તોડીશ સુખ-દુ:ખદા;

સંન્યાસયોગથી યુક્ત મ’ને પામીશ મુક્ત થૈ,..28

સમ હું સર્વ ભૂતોમાં, વા’લા-વેરીમ’ને નથી;

પણ જે ભક્તિથી સેવે, તેમાં હું, મુજ માંહી તે…29

                  *

મોટોય કો દુરાચારી એકચિત્તે ભજે મ’ને;

સાધુ જ તે થયો માનો, કાં જે નિશ્ચયમાં ઠર્યો…30

શીઘ્ર તે થાય ધર્માત્મા, પામે શાશ્વત શાંતિને;

પ્રતિજ્ઞા કરું છું મારા ભક્તનો નાશ ના કદી…31

સ્ત્રીઓ, વૈશ્યો તથા શૂદ્રો, જીવો પાપીય યોનિના,

જો મારો આશરો લે તો, તેયે પામે પરંગતિ…32

પવિત્ર બ્રાહ્મણ-ક્ષત્રી ભક્તની વાત શી પછી?

દુ:ખી અનિત્ય આ લોક પામેલોભજ તું મ’ને,..33

મન-ભક્તિ મ’ને અર્પ, મ’ને પૂજ, મ’ને નમ;

મ’ને જ પામશે આવા યોગથી,મત્પરાયણ…34

———————————————

ગીતાધ્વનિ

(ભગવદ ગીતાનો સમશ્લોકીઅનુવાદ)

કિશોરલાલ ઘ. મશરૂવળા

નવજીવન પ્રકાશન મંદિર

અમદાવાદ380 014

અધ્યાય: 8

 યોગીનો દેહત્યાગ

અર્જુન બોલ્યા—  

શું તે બ્રહ્મ ?શું અધ્યાત્મ? શું કર્મ, પુરુષોત્તમ?

અધિભૂત કહે શાને? શું, વળી, અધિદૈવ છે?…1

અધિયજ્ઞ અહીં દેહે કોણ ને કેમ છે રહ્યો?

તમને અંતવેળાએ યતિએ કેમ જાણવા?…2

                   *

શ્રીભગવાન  તે બોલ્યા—

અક્ષર તે પરબ્રહ્મ, અધ્યાત્મ તો સ્વભાવ જે;

ભૂતો સૌ ઉપજાવે તે વિસર્ગ કર્મ જાણવું….3

ક્ષર ને જીવના ભાવો અધિભૂતાધિદૈવ તે;

અધિયજ્ઞ હું પોતે જ દેહીના દેહમાં અહીં…4

મ’ને જ સ્મરતો અંતે છોડી જાય શરીર જે,

મારો જ  ભાવ તે પામે, તેમાં સંશય ના કશો…5

જે જેયે સ્મરતો ભાવ છોડી જાય શરીરને,

તેનેતેને જ તે પામે સદા તે ભાવથી ભર્યો…6

માટે અખંડ તું મારી સ્મૃતિને રાખતો લડ;

મનબુદ્ધિ મ’ને અર્પ્યે મ’ને નિ:શંક પામશે…7

                  *

અભ્યાસયોગમાં યુક્ત મન બીજે ભમે નહીં,

અખંડચિંતને પામે પરંપુરુષ દિવ્ય તે…8

પુરાણ, સર્વજ્ઞ, જગન્નિયંતા,

સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ સહુના વિધાતા;

આદિત્યવર્ણ, તમથીય પાર,

અચિંત્યરૂપ સ્મરતો સદા જે,…9

પ્રયાણકાળે સ્થિર ચિત્ત રાખી,

લૈ ભક્તિ સાથે બળ યોગનુંયે;

ભવાં વચે પ્રાણ સુરીત આણી,

યોગી પરંપૂરુષ દિવ્ય પામે…10

જેને કહે ‘અક્ષર’વેદવેત્તા,

જેમાં વિરાગી યતિઓ પ્રવેશે;

જે આજ રાખે વ્રત બ્રહ્મચર્ય,

કહું તને તે પદ સારરૂપે….11

રોકીને ઈંદ્રિયોદ્વારા, રૂંધીને હ્રદયે મન,

સ્થાપીને તાળવે પ્રાણ, રાખીને યોગ-ધારણા;..12

ઑમ(3)એકાક્ષરીબ્રહ્મ ઉચ્ચારી સ્મરતો મ’ને,

જે જાય દેહને છોડી, તે પામે છે પરંગતિ…13

સતત એક ચિત્તેજે સદા સંભારતો મ’ને,

તે નિત્ય્યુક્ત યોગીને સે’જે હું પ્રાપ્ત થાઉં છું…14

મ’ને પો’ચી મહાત્માઓ, પામેલા શ્રેષ્ઠ સિદ્ધિને,

વિનાશી, દુ:ખનું ધામ, પુનર્જન્મ ધરે નહીં…15

બ્રહ્માના લોક પર્યંત આવાગમન સર્વને;

પરંતુ મુજને પામીપુનર્જન્મ રહે નહીં…16

                   *

હજાર યુગનોદા’ડો હજાર યુગની નિશા;

બ્રહ્માના દિનરાત્રિના વિદ્વાનો એમ જાણતા…17

અવ્યક્તથી બધી વ્યક્તિ નીકળે દિન ઊગતાં;

રાત્રી થતાં ફરી પામે તે જ અવ્યક્તમાં લય…18

તે જ આ ભૂતનો સંઘ ઊઠી ઊઠી મટી જતો,

પરાધીનપણેરાત્રે, નીકળે દિન ઊગતાં…19

તે અવ્યક્ત થકી ઊંચો બીજો અવ્યક્ત ભાવ છે;

તે શાશ્વત નહીં નાશે, ભૂતો સૌ નાશ પામતાં..20

કહ્યો અક્ષર, અવ્યક્ત, કહી તેને પરંગતિ;

જે પામ્યે ન ફરે ફેરા,–તે મારું ધામ છે પરં…21

પરંપુરુષ તે પ્રાપ્ત થાય અનન્ય ભક્તિથી—

જેના વિશે રહે ભૂતો, જેનો વિસ્તાર આ બધો…22

                  *

જે કાળે છોડતાં દેહ યોગી પાછા ફરે નહીં;

જે કાળે ફરે પાછા, તે કાળ કહું છું હવે…23

અગ્નિજ્યોતે, દિને, શુક્લે, છમાસે ઉત્તરાયણે,

તેમાં જ બ્રહ્મવેત્તાઓ જાય તે બ્રહ્મ પામતાં..24

ધૂમાડે, રાત્રિએ, કૃષ્ણે, છ માસે દક્ષિણાયને,

તેમાં યોગી ફરે પાછો પામીને ચંદ્રજ્યોતિને…25

શુક્લ-કૃષ્ણ ગણી આ બે ગતિ વિશ્વે સનાતન;

એકથી થાય  ના ફેરા, બીજીથી ફરતો વળી…26

                    *

આવા બે માર્ગ જાણે તે યોગી મોહે પડે નહીં;

તે માટે તું સદાકાળ  યોગયુક્ત બની રહે…27

વેદો તણાં, યજ્ઞ-તપો તણાંયે,

દાનો તણાં પુણ્ય ફળો કહ્યાં જે;

તે સર્વ આ જ્ઞાન વડે વટાવી,

યોગી લહે આદિ મહાન ધામ…28

0

0

ગીતધ્વનિ: અધ્યાય: સાતમો

જ્ઞાનવિજ્ઞાન

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

આસક્ત મુજમા, મારા આશ્રયે યોગ યોજતો,

જેમ સમગ્ર નિ:શંક મને જાણીશ, તે સુણ..1

વિજ્ઞાન સાથ આ જ્ઞાન સંપૂર્ણ કહું છું તને,

જે જાણ્યાથી પછી બીજું જગે ના જાણવું રહે…2

હજારો માનવે કોક સિદ્ધિનો યત્ન આદરે;

ને સિદ્ધ યતિઓમાંયે કો જ તત્ત્વે લહે મ’ને…3

 મારાથી પર જે ગણો

આ આઠ રૂપના ભેદે મારી પ્રકૃતિ છે રહી…4

આ તો અપર, છે અન્ય પર પ્રકૃતિ તે થકી;

જીવરૂપ થઈ જેણે, જાણ, આ જગને ધર્યું…5

આ બેથી સઘળાંભૂતો ઊપજે એમ જાણજે

આખા જગતનો, પાર્થ, હું જ ઉત્પત્તિ ને લય…6

બીજું કોઈ નથી તત્ત્વ મારાથી પર જે ગણો;

હું-માં આ સૌ પરોવાયું—દોરામાં મણકા સમું…7

                               *

રસ હું જળ માંહી છું, પ્રભા છું સૂર્યચંદ્રમાં,

ઑમ(3)  વેદે, નભે શબ્દ, નરોમાં પુરુષાતમ…8

પવિત્ર ગંધ પૃથ્વીમાં , અગ્નિમાં હું પ્રકાશ છું;

જીવન સર્વ ભૂતોનું,  તપસ્વીઓ વિશે તપ…9

તું જાણ સર્વ ભૂતોનું,  મ’ને બીજ સનાતન,

છું બુદ્ધિમાનની બુદ્ધિ, તેજસ્વીઓનું તેજ છું…10

કામ ને રાગથી મુક્ત બળ હું બળવાનનું;

ધર્મથી ન વિરોધી જે એવો છું કામ ભૂતમાં…11

                    *

વળી સાત્ત્વિક  જે ભાવો, રજા ને તમનાય જે,

મારા થકી જ તે જાણ, તેમાં હું, નહિ તે હું-માં…12

આવા ત્રિગુણના ભાવે મોહેલું સર્વ આજગત;

ઓળખે ના મ’ને, જે  છું તે સૌથી પર અવ્યય…13

દૈવી ગુણમયી મારી માયા આ અતિ દુસ્તર;

મારે જ શરણે આવે પાપી,તે આ માયા તરી જતા…14

મારે ન શરણે આવે, પાપી,  મૂઢ, નરાધમો,

માયાએ જ્ઞાન લૂંટેલા, આસુરી ભાવ સેવતા…15

                   *

ચાર પ્રકારના ભક્તો પુણ્ય્શાળી ભજે મ’ને;

આર્ત, જિજ્ઞાસુ, અર્થાર્થી, ચોથો જ્ઞાની, પરંતપ…16

તેમાં જ્ઞાની, સદાયોગી, અનન્ય ભક્ત, શ્રેષ્ઠછે;

જ્ઞાનીને હું ઘણોવા’લો, તેય છે મુજને પ્રિય…17

તે સૌ સંતજનો તોયે જ્ઞાની આત્મા જ છે મુજ;

મારામાં તે રહ્યો યુક્ત, જેનાથી શ્રેષ્ઠ ના ગતિ…18

‘સર્વઆ બ્રહ્મ’ જાણે તે મહાત્મા અતિ દુર્લભ…19

કામોએ જ્ઞાન લૂંટેલા ભજે તે અન્ય દેવતા

તે તે નિયમો રાખી—બાંધ્યા પ્રકૃતિએ નિજ…20

ઇચ્છે જે રૂપમાં જે જે શ્રદ્ધાપૂર્વક પૂજવા,

તેની તેની હું તેવી જ દૃધ શ્રદ્ધા કરાવું છું…21

તેવી શ્રદ્ધા ભર્યો તેની વાંછતો તે પ્રસન્નતા;

તેનાથી મેળવે કામો મેં જ નિર્માણ જે કર્યા…22

નાશવંત ફળો પામે જનોતે અલ્પબુદ્ધિના;

દેવોના ભક્ત દેવોને, મારા ભક્ત મ’ને મળે..23

                     *

અવ્યક્ત તે થયો વ્યક્ત, માને મૂઢ જનો મ’ને,

ન જાણતા પરંભાવ, મરો અવ્યય ઉત્તમ…24

ઢંકાયોયોગ-માયાએ ના પ્રગટ સર્વને;

આ મૂઢ લોક જાણે ના અજન્મા, અવ્યયી મ’ને…25

ભૂતો જે જે થયા પૂર્વે, આજે છે ને હવે થશે,

હું તોતે સર્વને જાણું, મ’ને કો જાણતું નથી…26

રાગ ને દ્વેષથી ઊઠે દ્વંદ્વોનો મોહ ચિત્તમાં,

તેથીસંસારમાં સર્વે ભૂતોનો મોહ થાય છે…27

                  *

પણ જે પુણ્યશાળીનાં પાપકર્મ  ગળી ગયાં,

તે દ્વંદ્વ મોહ છૂટેલા મ’ને દૃઢ વ્રતે ભજે…28

                 *

જે મારે આશ્રયે મંડે છૂટવા જન્મમૃત્યુથી,

બ્ર્હ્મ, સંપૂર્ણ અધ્યાત્મ, સર્વ કર્મેય તે લહે…29

સાધિભૂતાધિદૈવે જે, સાધિયજ્ઞે મ’ને લહે,

જાણે પ્રયાણ કાળેયે મ’ને તે યુક્તચિત્તના…30

ગીતાધ્વનિ: અધ્યાય: છઠ્ઠો

ચિત્તનિરોધ

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

ફળનો આશરો છોડી કરે કર્તાવ્યકર્મ જે,

તે સંન્યાસી તથા યોગી, ન જે નિર્યજ્ઞ, નિષ્ક્રિય….1

સંન્યાસ જે કહે લોકે, તેને તું યોગ જાણજે;

વિના સંકલ્પને છોડ્યે યોગી થાય ના કોઈયે…2

યોગમાં ચઢવા કાજે કારણ કર્મ તો કહ્યું;

યોગે સિદ્ધ થયેલાને કારણ શાંતિ તો કહ્યું…3

જ્યારે વિષયભોગે કે કર્મે આસક્ત થાય ના,

સર્વ સંકલ્પ્સંન્યાસી, યોગસિદ્ધ થયો ગણો….4

                    *

આપને તા આત્મનો સખા;રવો આપે, આપને ન ડુબાડવો;

આપ જ આપનો બંધુ, આપ જ શત્રુ આપનો….5

જીતે જે આપને આપ, તે આત્મા આત્મનો સખા;

જો અજિતેલ આત્મા તો વર્તે આત્માજ શત્રુ-શો…6

શાંતચિત્ત જિતાત્મનો પરમાત્મા સમાધિમાં,

ટાઢે-તાપે સુખે-દુ:ખે, માનાપમાનમાં રહે….7

જ્ઞાનવિજ્ઞાનથી તૃપ્ત, બ્રહ્મ્નિષ્ઠ, જિતેંદ્રિય,

યુક્ત તેથી કહ્યો યોગી, સમલોષ્ટશ્મ્કાંચન…8

વા’લા, વેરી, સખા, મધ્ય, ઉદાસી, દ્વેષ્ય ને સગા,

સાધુ-અસાધુમાં જેને સમબુદ્ધિ, વિશેષ તે…9

                      *

આશા-પરિગ્રહો છોડી, મનબુદ્ધિ કરી વશ,

યોગીએ યોજવો આત્મા એકાંતે, નિત્ય, એકલા…10

શુદ્ધ સ્થળે ક્રમે નાંખી દર્ભ, ચર્મ અને પટ,

ન બહુ ઊંચું કે નીચું સ્થિર આસન વાળવું…11

કરીને મન એકાગ્ર, રોકી ચિત્તેંદ્રિયક્રિયા

બેસીને આસને યોગ યોજવો આત્મશુદ્ધિનો….12

કાયા, મસ્તક ને ડોક સેધાં, નિશ્ચળ ને સ્થિર;

રાખવી દ્રષ્ટિ નાસાગ્રે, આસપાસ ન ભાળવું….13

શાંત્વૃત્તિ, ભયે મુક્ત, વ્ર્ત્સ્થ, મત્પરાયણ,

મનને સંયમે રાખી મુજમાં ચિત્ત જોડવું…14

આપને યોજતો યોગી નિત્ય આમ, મનોજયી

પામે છેમોક્ષ દેનારી શાંતિ જે મુજમાં રહી….15

                    *

નહીં અત્યંત આહારે,  નતો કેવળ લાંઘણે,

ઊંઘ્યે, જાગ્યેય ના ઝાઝે, યોગની સાધના થતી…16

યોગ્ય વિહાર-આહાર, યોગ્ય જાગૃતિ ને નિદ્રા તો સીધે  યોગ દુ:ખહા…17

                 *

નિયમે પૂર્ણ રાખેલું ચિત્ત આત્મા વિશે ઠરે,

નિ:સ્પૃહ કામનાથી સૌ, ત્યારે તે યુક્ત જાણવો….18

વાયુહીન સ્થળે જેમ હાલે ના જ્યોત દીપની,

સંયમી આત્મયોગીના ચિત્તની ઉપમા કહી…19

                  *

યોગાભ્યાસે નિરોધેલું જ્યાં લે ચિત્ત વિરામને,

જ્યાં પેખી આત્મથી  આત્મા પામે સંતોષ આત્મમાં:..20

જ્યાં રહ્યું સુખ અત્યંત, બુદ્ધિગ્રાહ્ય, અતીંન્દ્રિય,

તે જાણે, ને રહી તેમાં તત્ત્વથી તે ચળે નહીં;…21

જે મળે અન્ય  ના કો લાભ ન માને તે થકી વધુ;

જેમાં રહી ચળે ના તે  મોટાંયે દુ:ખથી કદી….22

દુ:ખના યોગથી મુક્ત એવો યોગ નિશ્ચય યોજવો…23

સંકલ્પે ઊઠતા કામો સંપૂર્ણ સઘળા ત્યજી,

મનથી ઈંદ્રિયોને સૌ બધેથી નિયમે કરી,…24

ધીરે ધીરેથવું શાંત ધૃતિને વશ બુદ્ધિથી,

આત્મામાં મનને રાખી, ચિંતવવું ન કાંઈયે…25

જ્યાંથી જ્યાંથી ચળી જાય મન ચંચળ, અસ્થિર,

ત્યાં ત્યાંથી નિયમે લાવી આત્મામાં કરવું વશ…26

પ્રશાંત-મન, નિષ્પાપ, બ્રહ્મરૂપ થયેલ આ

શાંત-વિકાર યોગીને મળે છે સુખ ઉત્તમ….27

                   *

આમ નિષ્પાપ તે યોગી આત્માને યોજતો સદા,

સુખેથી બ્રહ્મ સંબંધી અત્યંત સુખ ભોગવે…28

યોગે થયેલ યુક્તાત્મા સર્વત્ર સમદ્રષ્ટિનો

દેખેસૌ ભૂતમાં આત્મા ને સૌ ભૂતોય આત્મમાં…29

જે સર્વત્ર મ’ને દેખે, સર્વને મુજમાં વળી,

તેને વિયોગ ના મારો, મ’ને તેનોય ના થતો…30

જે ભજે એક્નિષ્ઠાથી સર્વ ભૂતે રહ્યા મ’ને,

વર્તતા સર્વ રીતેયે તે યોગી મુજમાં રહ્યો…31

આત્મસમાન સર્વત્ર જે દેખે સમબુદ્ધિથી,

જે આવે સુખ કે દુ:ખ, તે યોગી શ્રેષ્ઠ માનવો…32

                  *

અર્જુનબોલ્યા—

સમત્વબુદ્ધિનો યોગ તમે જે આ કહ્યો મ’ને,

તેની ન સ્થિરતા દેખું, કાં જે ચંચળ તો મન…33

મન ચંચળ, મસ્તાની, અતિશે  બળવાન તે,

તેનો નિગ્રહ માનું વાયુ-શો કપરો ઘણો…34

                      *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

મન ચંચળ તો, સાચે, રોકવું કપરું અતિ,

તોયે અભ્યાસ-વૈરાગ્યે તેને ઝાલવું શક્ય છે…35

આત્મ્સંયમ ના હોય, તો માનુંયોગ દુર્લભ;

પ્રયત્નતી જિતાત્માને ઉપાયે શક્ય પામવો….36

                     *

અર્જુન બોલ્યા—

અયતિ પણ શ્રદ્ધાળુ, યોગથી ભ્રષ્ટ ચિત્તનો,

યોગ્સિદ્ધિ ન પામેલો તેવાની ગતિ શી થતી?…37

પામે નાશ નિરાધાર છૂટી કો વાદળી સમો,

બંનેથી તે થઈ ભ્રષ્ટ, ભૂલેલો બ્રહ્મમાર્ગને?….38

મારો સંશય આ, કૃષ્ણ, સંપૂર્ણ ભાંગવો ઘટે,

નતી આપા વિના કોઈ જે આ સંશયને હણે…39

                      *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

અહીં કે પરલોકેયે તેનો નાશ નથી કદી;

બાપુ, કલ્યાણ માર્ગે કો દુર્ગતિ પામતો નથી…40

પામી તે પુણ્ય લોકોને, વસીને દીર્ઘકાળ ત્યાં.

શુચિ શ્રીમાનને ઘેર જન્મ લે યોગભ્રષ્ટ તે:…41

વા બુદ્ધિમાન યોગીને કુળે જ જન્મ તે ધરે;

ઘણો દુર્લભ તો આવો પામવો જન્મ આ જગે…42

ત્યાં તે જ બુદ્ધિનો યોગ મેળવે પૂર્વજન્મનો;

ને ફરીસિદ્ધિને માટે કરે આગળ યત્ન તે…43

પૂર્વના તે જ અભ્યાસે ખેંચાય અવશેય તે;

યોગ જિજ્ઞાસુયે તેથી શબ્દની પાર જાય તે…44

ખંતથી કરતો યત્ન દોષોથી મુક્ત તે થઈ,

ઘણા જન્મે થી સિદ્ધ યોગી પામે પરંગતિ…45

                  *

તપસ્વીથી ચડે યોગી, જ્ઞાનીઓથીય તે ચડે,

કર્મીઓથી ચડે યોગી, તેથી યોગી તું,પાર્થ, થા…46

યોગીઓમાંય સર્વેમાં જે શ્રદ્ધાળુ મ’ને ભજે,

મારામાં ચિત્તને પ્રોઈ, તે યોગી શ્રેષ્ઠ મેં ગણ્યો…47

————————————————

ગીતાધ્વનિ:અધ્યાય: 5

  જ્ઞાનદશા

અર્જુન બોલ્યા—

કહો સંન્યાસ કર્મોનો, યોગનોયે કહો તમે;

બેમાંથી એક જે રૂડો,તે જ નિશ્ચયથી કહો,…1

                 *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

કર્મસંન્યાસને યોગ બંનેય શ્રેયકારક;

બે માંહી કર્મનો યોગ કર્મસંન્યાસ્થી ચડે…2

જાણો તે નિત્ય-સંન્યાસીરાગ-દ્વેષ ન જે વિશે;

દ્વંદ્વમુક્ત થયેલો તે છૂટે બંધનથી સુખે…3

સાંખ્ય ને યોગ છે ભિન્ન, બાળ કહે, પંડિતો નહીં;

બેમાં એકેયને પૂરો પામતાં ફળ  મેળવે….4

જે સ્થાન મેળવે સાંખ્યો દેખે, યોગીયે તે જ પામતા;

એક જ સાંખ્ય ને યોગ દેખે જે, તે જ દેખતા…5

પણ દુ:ખે જ સંન્યાસ પામવો યોગના વિના;

મુનિ જે યોગમાં યુક્ત,શીઘ્ર તે બ્રહ્મ મેળવે…6

                   *

યોગયુક્ત, વિશુદ્ધાત્મા, જીતેલો મન-ઈંદ્રિયો,

સર્વ ભૂત તણો આત્મા, તે ન લેપાયકર્મથી…7

જુએ, સુણે, અડે,સૂંઘે, જમે,ઊંઘે, વદે, ફરે,

સ્વાસ  લે, પકડે, છોડે, ખોલે-મીંચેય આંખને…8

ઈંદ્રિયો નિજ કર્મોમાં વર્તે છે એમ જાણતો,

માને તત્ત્વજ્ઞ યોગી કે “હું કશું કરતો નથી.”…9

બ્રહ્માર્પણ કરી કર્મ છોડી આસક્તિને કરે, ઈંદ્રિયે કરે,

પાપથી તે ન લેપાય, પાણીથી પદ્મપાન-શો…10

શરીરે, મન-બુદ્ધિએ, માત્ર વા ઈંદ્રિયે કરે,

આત્માની શુદ્ધિને કાજે યોગી નિ:સંગ કર્મને….11

યોગી કર્મફળો છોડી નિષ્ઠાની શાંતિ મેળવે;

અયોગી ફળનો લોભી બંધાતો વાસના વડે…12

સૌ કર્મો મનથી છોડી, સુલ્હે આત્મવશી રહે,

નવદ્વારપુરે દેહી;ના કરે કારવે કંઈ…13

ન કર્તાપણું, ના કર્મો સર્જતો લોકનાં પ્રભુ;

ન કર્મફળ્યોગેય, સ્વભાવ જ પ્રવર્તતો….14

લે નહીં કોઈનું પાપ, ન તો પુણ્યેય તે વિભુ;

અજ્ઞાને  જ્ઞાન ઢંકાયુ, તેણેતેણે સૌ મોહમાં પડે….15

                     *

લે નહીં કોઈનું  પાપ,  ન તો પુણ્યેય તે વિભુ;

જ્ઞાનથી પાપો. તેને જન્મ નહીં ફરી…17

વિદ્વાન વિનયી વિપ્રે, તેમ  તે ચાંડાળને વિશે,

ગાયે, ગજેય, શ્વાનેયે જ્ઞાનીને સમદ્રષ્ટિ  છે…18

અહીં જ ભવ તે જીત્યા, સ્થિર જે સમબુદ્ધિમાં;

નિર્દોષ સમ છે બ્રહ્મ, તેથી તે બ્રહ્મમાં ઠર્યા…19

ન રાચે તે મળ્યે પ્રિય, નહીં મૂંઝાય અપ્રિયે;

અમૂઢ, સ્થિરબુદ્ધિ તે બ્રહ્મજ્ઞ, બ્રહ્મમાં ઠર્યા….20

વિષયોમાં અનાસક્ત જાણે જે આત્મમાં સુખ;

તે બ્રહ્મયોગમાં યુક્ત અક્ષય સુખ ભોગવે…21

કાં જે ઈંદ્રિયના ભોગો દુ:ખકારણ માત્ર તે,

ઊપજે ને વળી નાશે, જ્ઞાની રાચે ન તે વિશે…22

કામ ને ક્રોધના વેગો  છૂટ્યાં પહેલાં જ દેહથી,

અહીં જ જે સહી જાણે, તે યોગી, તે દુખી નર…23

પ્રકાશ, સુખ  એ શાંતિ જેને અંતરમાં મળ્યાં.

થયેલો બ્રહ્મ તે યોગી બ્રહ્મનિર્વાણ પામતો…24

પામતા બ્રહ્મનિર્વાણ ઋષિઓ ક્ષીણ્પાપ જે,

અસંશયી, જિતાત્મા તે સર્વ્ભૂથિતે મચ્યા…25

કામ ને ક્રોધ્થી મુક્ત , યતિ જે આત્મનિગ્રહી,

રહે તે આત્મજ્ઞાનીને બ્રહ્મનિર્વાણ પાસમાં…26

                     *

વિષયોને કર્યા દૂર, દ્રષ્ટિ ભ્રૂ-મધ્યમાં ધરી,

નાકથી આવતાજાતા પ્રાણાપાન કર્યા સમ,…27

વશેંદ્રિય મનોબુદ્ધિ મુનિ મોક્ષપરાયણ,

ટાળ્યાં ઈચ્છા-ભય-ક્રોધ, તે મુનિ મુક્તા તો સદા…28

મ’ને સૌ ભૂતનો મિત્ર, સર્વ-લોક-મહેશ્વર,

યજ્ઞ ને તપનો ભોક્તા જાણી તે શાંતિ પામતો…29

———————————————-

દઆડાળ

લ

ગીતાધ્વનિ/કિશોલાલ મશરૂવાળા

અધ્યાય:4

જ્ઞાન દ્વારા કર્મનો સંન્યાસ

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

પૂર્વે આ અવ્યયી યોગ મેં વિવસ્વાનને કહ્યો;

તેણે તે મનુને ભાખ્યો, તેણે ઈક્ષ્વાકુને કહ્યો….1

એમ પરંપરાથી તે જાણ્યો રાજર્ષિએ ઘણા,

લાંબે કાળે પછી લોકે લોપ તે યોગનો થયો….2

તે જ મેં આ તને આજે કહ્યો યોગ પુરાતન,

ભક્ત મારો, સખાયે તું, ને આ રહસ્ય ઉત્તમ….3

અર્જુન બોલ્યા—

પૂર્વે જન્મ્ય વિવસ્વાન, તમારો જન્મ હાલનો;

તો કેમ માનું કે તેને તમે જ આદિમાં કહ્યો?…4

                   *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

વીત્યા જન્મો ઘણા મારા, તારાયે તેમ, અર્જુન;

હું જાણું છું બધા તેને, તું તેને જાણતો નથી…5

અજન્મા, અવ્યયાત્મા ને ભૂતોનો ઈશ્વરે છતાં,

ઊપજું  આત્મમાયાથી મારી પ્રકૃતિ પેં ચડી…6

જ્યારે જ્યારે જગે થાય ધર્મની ગ્લાનિ, ભારત,

અધર્મ ઊભરે ત્યારે પોતાને સરજાવું હું…..7

સંતોના રક્ષણાર્થે ને પાપીના નાશ કારણે,

ધર્મની સ્થાપના કાજે ઊપજું છું યુગે યુગે…8

                      *

મારાં જન્મ તથા કર્મ દિવ્ય જે આમ તત્ત્વથી

વીત-રાગ-ભય-ક્રોધ, મ’ને આશ્રિત,  હું-મય,

જ્ઞાન-તપે થઈ શુદ્ધ, પામ્યા મદભાવને ઘણા,…10

                  *

જે મ’ને આશરે જેમ,તેને તેમ જ હું ભજું;

અનુસરે મનુષ્યો સૌ સર્વથા મુજ માર્ગને…11

ઈચ્છતા કર્મની સિદ્ધિ  દેવોને પૂજતા જનો;

શીઘ્ર જ કર્મની સિદ્ધિ થાય માનવલોકમાં…12

                    *

ગુણને કર્મના ભેદે સર્જ્યા મેં ચાર વર્ણને;

હું અવ્યય અકર્તા તે, જાણ, કર્તાય તેમનો…13

ન મ’ને લેપતાં કર્મો, ન મ’ને ફળમાં સ્પૃહા;

જે મ’ને ઓળખે એમ, તે ન બંધાય કર્મથી…14

આવા જ્ઞાને  કર્યુ કર્મ પૂર્વનાયે મુમુક્ષોએ;

કર કર્મ જ, તેથી, તું, પૂર્વજો જે કરી ગયા…15

                   *

પંડિતોયે મૂંઝાતા કે કર્મ શું ને અકર્મ શું;

તેથી કર્મ કહું  જેને જાણ્યે છૂટીશ પાપથી….16

કર્મનું જાણવું મર્મ, જાણવુંયે  વિકર્મનું;

જાણવું જે અકર્મેયે, ગૂઢ છે કર્મની ગતિ…17

અકર્મ કર્મમાં દેખે, કર્મ દેખે અકર્મમાં;

બુદ્ધિમાન તે મનુષ્યોમાં, યોગી તે પૂર્ણ કર્મવાન…18

                   *

જેના સર્વે સમારંભો કામ-સંકલ્પ-હીન છે;

તે જ્ઞાનીનાં બળ્યાં કર્મો જ્ઞાનાગ્નિથી બુધો કહે…19

છોડી કર્મ ફલાસક્તિ,સદા તૃપ્ત, નિરાશ્રયી,

પ્રવર્તે કર્મમાંતોયે કશું કરતો નથી….20

મનબુધ્ધિ વશે રાખી, તૃષ્ણાહીન, અસંગ્રહી,

કેવળ દેહથી કર્મ કર્યે પાપ ન પામતો….21

સંતુષ્ટ જે મળે તેથી, ના દ્વંદ્વ નહીં મત્સર,

સિદ્ધિ અસિદ્ધિમાં તુલ્ય, તે ન બંધાય કર્મથી…22

છૂટ્યો સંગ, થયો મુક્ત, જ્ઞાનમાં સ્થિરચિત્તનો,

યજ્ઞાર્થે જે કરે કર્મ, તે સર્વ લય પામતું…23

                     *

બ્રહ્માર્પ્યું બ્રહ્મનિષ્ઠે જે બ્રહ્માજ્ય બ્રહ્મ-અગ્નિમાં,

બ્રહ્મકર્મની નિષ્ઠાથી બ્રહ્મરૂપ જ થાય તે….24

કોઈ યોગી કરે માત્ર દેવ-યજ્ઞ ઉપાસના;

કોઈ બ્રહ્માગ્નિમાં યજ્ઞ યજ્ઞ વડે જ હોમતા…25

શ્રોત્રાદિ ઈંદ્રિયો કોઈ હોમતા સંયમાગ્નિમાં;

શબ્દાદિ વિષયો કોઈ હોમતા ઈંદ્રિયાગ્નિમાં…26

કોઈ સૌ ઈંદ્રિયોનાં ને પ્રાણોનાં કર્મ હોમતા

જ્ઞાનથી અગ્નિ ચેતાવી આત્મસંયમયોગનો…27

દ્રવ્ય, તપ તથા યોગ, સ્વાધ્યાય, જ્ઞાન સાધને;

જુદા જુદા કરે યજ્ઞો, વ્રત—સજ્જ, પ્રયત્નવાન….28

અપાને પ્રાણને હોમે, તથા પ્રાણે અપાનને,

અપાન-પ્રાણને રોકી પ્રાણાયામ ઉપાસકો…29

આહાર નિયમે આણી કો હોમે પ્રાણ પ્રાણમાં;

યજ્ઞથી પાપ ટાળેલા યજ્ઞવેત્તા બધાય આ…30

યજ્ઞશેષસુધાભોગી પામે બ્રહ્મ સનાતન;

આ લોકે ના વિના યજ્ઞ, તો પછી પરલોક ક્યાં?…31

બહુ પ્રકારના આવા વેદમાં યજ્ઞ વર્ણવ્યા;

સૌ તે કર્મ થતા જાણ, એ જાણ્યે મોક્ષ પામશે…32

                    *

દ્રવ્યોના યજ્ઞથી રૂડો જાણવો  જ્ઞાનયજ્ઞને;

જ્ઞાનમાં સઘળાં કર્મ પૂરેપૂરાં સમાયછે….33

નમીને, પ્રશ્ન પૂછીને, સેવીને જ્ઞાન પામ તું;

જ્ઞાનીઓ તત્ત્વના દ્રષ્ટા તને તે ઉપદેશશે….34

જે જાણ્યેથી ફરી આવો તને મોહ થશે નહીં;

જેથી પેખીશ આત્મામાં –મુજમાં ભૂતમાત્ર તું…35

હશે તું સર્વ પાપીમાં મહાપાપીય જો કદી,

તોય તરીશ સૌ પાપ જ્ઞાનનૌકા વડે જ તું…36

જેમ ભભૂકતો અગ્નિ કરે છે ભસ્મ કાષ્ઠ સૌ,

તેમ ચેતેલ જ્ઞાનાગ્નિ કરે છે ભસ્મ કર્મ સૌ…37

નથી જ જ્ઞાનના જેવું  પવિત્ર જગમાં કંઈ;

સિદ્ધયોગી, યથાકાળે, જાણે તે આત્મમાં સ્વયં…38

                     *

મેળવે જ્ઞાન શ્રદ્ધાળુ,જે જિતેંદ્રિય, તત્પર;

મેળવી  જ્ઞાનને પામે શીઘ્ર પરમ શાંતિને…39

અજ્ઞાની ને અશ્રદ્ધાળુ, સંશયીનો વિનાશ છે;

આ લોક, પરલોકે ના, સુખે ના સંશયી લહે….40

                   *

યોગથી કર્મને છોડ્યાં, જ્ઞાનથી સંશયો હણ્યા,

એવા આત્મવશીને તો કર્મો બાંધી શકે નહીં….41

માટે અજ્ઞાનથી ઊઠ્યો આ જે હ્રદય-સંશય,

જ્ઞાનખડગે હણી તેને  યોગે થા સ્થિર,ઊઠ તું…42

————————————————–