મેનાગુર્જરીનો રાસડો/કાવ્યયાત્રા/ઉદયન ઠક્કર

(જન્મભૂમિ-પ્રવાસી, 01/10/2017/મધુવન પૂર્તિ, પાનું:4)

ઝવેરચંદ મેઘાણી સંપાદિત ‘રઢિયાળી રાત’ માં ‘ઊભા ઊભા ગાવાનો એક તાલીનો રાસડો’ મળે છે, જેમાં મેનાગુર્જરી અને’બાદશા’ ની કથા છે.

કાબુલથી આવેલા બાદશાહ બાગમાં ઊતર્યા છે. મેનાને ચટપટી થાય છે: જોઉં તો ખરી, કેવા લાગે છે બાદશા?

કે હાથમાં લઉં બેડલું , પનિહારણ હો કે જાઉં રે

કે હાથમેં લઉં ફૂલછાબડી, મેં માલણ હો કે જાઉં રે

આ ઉત્તર ગુજરાતની બોલી છે. કંદોયણ, પનિહારણ, ગોવાલણ કે માલણ—કોનો વેશ સજીને જાઉં? એક પછી એક વરણની વાત આવે એટલે રાસે રમતી સ્ત્રીઓનું કુતૂહલ સહેજે જાગે. મેના બની ઠનીને નીકળે છે:

કે ફૂલફગર ઘાઘરો સાળુડે કસબી કોર રે

કે કડલાં કાંબી અણવટ વિંછવાં ઝાંઝરનો ઝમકાર રે

કે કાને કલાફૂલ શોભતાં ને વળી ઝીણી ઝબૂકે ઝાલ રે

કે લીલી ગજીનું કાપડું ને ગજમોતીનો હાર રે

અલંકારના વર્ણનમાં અહીં વર્ણસગાઈના અલંકાર મઢાયા છે ! દેહસૌન્દર્ય ની વાત કરતાં નારીઓને સંકોચ થાય માટે ઝવેરાતનાં વર્ણનોથી શૃંગારરસ નિપજાવાયો છે. આવી પંક્તિઓ મધ્યયુગનાં અન્ય ગીતોમાંપણ મળી આવે છે.(સમગ્ર કાન જેવડી, ઝીણી પાંદડીવાળી ‘ઝાલ’ માત્ર ડાબે બાજુના કાનમાં પહેરાય છે. મધ્યકાલીન માન્યતા મુજબ મદઝરતા હાથીના ગંડસ્થળમાં મોતી હોય છે, માથું કાપીને લેવાતા મોતી, તે ‘ગજમોતી.’) ગુર્જરી આવ્યાની જાણ થતાં બાદશા તેને દાણા નાખે છે:

કે બાદશા કહેવે સુણ ગુજરી તુમ સુણો અમેરી બાત રે

કે મકના હાથી અજબ બન્યા ગોરી હાથી દેખન આવ રે

‘મકનો’ એટલે મદઝરતો, બાદશા કોઈ પણ બહાને ગુર્જરીને મહેલમાં લઈ જવા ઈચ્છે છે. સાંભળો ગુર્જરીનો જવાબ:

કે તેરે હાથીમેં ક્યા દેખના, મેરે આંગણ ભૂરી ભેંસ રે

કે ટંકે સવામણ દૂધ કરે, તારા હાથીસે ભલી મેરી ભેંસ રે

વિદેશી હકૂમત તળે નાનમ અનુભવતી પ્રજા લોકગીતમાં શાસકનો ઠઠ્ઠો કરીને મન મનાવી લે. ‘તારો હાથી સવામણ ખાય, જ્યારે મારી ભેંસતો સવામણ આપે,’ એમ કહી બાદશાને તુંકારે બોલાવતી ગુર્જરી ખમીરવંતી છે. સિપાઈ સપરાં તેને દબડાવે છે:

કે હિંદવાણી તું હરામજાદી બાદશાકું દેવે જવાબ રે

 

બાદશા એક પછી એક પ્રલોભન આપતા જાય છે.

કે બાદશા કહેવે સુણ ગુજરી તુમ સુણો અમેરી બાત રે

કે મેરી મૂછો અજબ બની, ગોરી મૂછો પે મોહી આવ રે

મૂછો તો પુરુષાતનનું પ્રતીક ! ગુર્જરી હસી પડે છે;

કે તેરી મૂછોમેં ક્યા દેખના, મેરે બકરેકું એસાપૂંછ રે

 

આવો સ્થૂળ વિનોદ લોકગીતોમાં નવીનવાઈનો નથી. હવે બાદશા ગુર્જરીના જોબનને જાણે ખરીદવા બેસે છે. એ વારાફરતી ચારે મટકીનાં મૂલ પૂછે છે, ઉદાહરણ તરીકે:

કે દુસરી મટકીકા મૂલ કરો ને ગોરી ઉસકા ક્યા હોય મૂલ રે

કે દૂસરી મટકીકા મૂલ કરું તેરી સોલસેં રાણી ડૂલ રે

કે ચોથી મટકીકા મૂલ કરો ને ગોરી ઉસકા ક્યા હોય મૂલ રે

કે ચોથી મટકીકા મૂલ કરું તારી સારી દિલ્લી ડૂલ રે

આવાં પુનરાવર્તનોથી રાસડો ચકતો જાય છે. લોકગીત મુખ્યત્વે નારીસમુદાયનું સર્જન છે. તેમાં સાહિત્યિક તત્ત્વ હંમેશાં હોતું નથી, પણ (ખોડીદાસ પરમારે નોંધ્યું છે તેમ) લાઘવ, સરળતા અને ગેયતા હોય છે.(મચ્છુનદીએ પાણી ભરવા ગયેલી મોરબીની વાણિયણને તેનાં બેડલા અને ઈંઢોણીનાં મૂલ પૂછતાં જીવાજી ઠાકોરનું લોકગીત પણ જાણીતું છે.) બાદશાની કમાન છટકે છે, તે ગુર્જરીને હાથકડીપહેરાવી હાથી પર બેસાડી દે છે. . પેલી પણ ગાંજે તેવી નથી:

કે ટકે ટકે તેરા ટટ્ટુ બેચાઉં ને દમડીકા દસ ઊંટ રે

કેદ થયેલી ગુર્જરી પોતાના દેર હીરીઆને પત્ર મોકલે છે.(ભાભી—દેરના પારિવારિક સંબંધો તરફ સંકેત છે.)ગુર્જરીનો પતિ ચંદીઓ અને દેર હીરીઓ કરે છે  કેસરિયા !

કે હીરીઓ ઘોડો ખેડીઓ ને ધોબી માર્યા પચાસ રે

કે હીરીઓ પેઠો શહેરમાં કંદોઈ નાઠા જાય રે

ધોબી—કંદોઈનો કશો વાંકગુનો નહોતો—આને ઉત્તમ હાસ્ય ન કહેવાય.

કે હીરીઓ ચંદીઓ ઘોડે ચડ્યા ને ગુજર ચડ્યા નવ લાખ રે

કે સૂતો બાદશા જાગીઓ ને મુગલ ચડ્યા બાણું લાખ રે

(ધિંગાણાના વર્ણનમાં  ‘લાખેણી’ અતિશયોક્તિ કરાઈ છે.) મેના ગુર્જરી હવે રણચંડી  બને છે:

કે બાદશા સાથે એસી લડું મેરા જુગમાં હો જાય નામ રે

કે તલવારોની તાળી પડે ને બરછી ચાવે પાન રે

તાળીઓના તાલે રમાય રાસ, અને તલવારોના તાલે રમાય તે રણરાસ. હોઠ પાનથી રાતા થાય, અને બરછી દુશ્મનથી રાતી થાય. કથાગીતનુ6 સમાપન મધુર છે. બાદશાની રાડ નીકળી જાય છે:

કે તમારી ગુજરી તમને મુબારક ગુજરી હમારી બેન રે !

**********************************************

વિશે Gopal Parekh

I am young man of 77+ years

‹      પરીક્ષિતનો પ્રશ્ન

આગળ નો પોસ્ટ ›

Posted in miscellenous