અખંડ આનંદ,એપ્રિલ2021

આશરે 50 વર્ષ ઉપરની બીના છે. જ્યારે હું રાજકોટ ગોંડલ રોડ ઉપર આવેલ કૈવલ્ય્ધામમાં રહી કોલેજનો અભ્યાસ કરતો હતો ત્યારે દેવીપ્રસાદ ડી.ટી.આચાર્ય અમદાવાદમાં ઘીકાંટા કોર્ટમાં ન્ય્યાયાધીશ હતા.

    આ દરમિયાન દૈનિક પેપરમાં સમાચાર વાંચ્યા કે અમુક કેસમાં રાજ્યના તત્કાલિન ગૃહમંત્રી શ્રીરસિકલાલ પરીખની સાહેદ તરીકે જુબાની  થનાર છે.મારી રૂમમાં રહેતા અન્ય વિદ્યાર્થીઓ અમદાવાદ જઈ ગૃહમંત્રીશ્રીની જુબાની સાંભળવા અને કોર્ટ કાર્યવાહી નિહાળવા આતુરતા  થતાં,અમે રાતની ગાડી પકડી સવારે અમદાવાદ પહોંચ્યા.

   અમે બધા વિદ્યાર્થીઓએ ધર્મશાળામાં સ્નાન,ચા-પાણી કરી,ઘીકાંટા ખાતે આવેલ ન્યાયાલય તરફ પ્રયાણ કર્યું.

   બરાબર 11-00 વાગ્યે  ગૃહમંત્રીશ્રીએ  ઝાંપા બહાર ગાડી પાર્ક કરાવી,પોતે ચાલીને કોઈ અંગરક્ષક વગર સરકારી વકીલની ઓફિસમાં આવ્યા.ત્યાં પૃચ્છા કરી  કોર્ટની માહિતી મેળવી, ખુરશીમાં શાંતિથી બેઠા. સરકારી વકીલે કોર્ટમાં જઈ, દૈનિક બોર્ડમાં જોઈ,કેસ  ક્યારે નીકળશે તેની માહિતી ઓફિસમાં આવી એમને આપી. ગૃહમંત્રીશ્રીએ કોઈપણ આડંબર વગર કોર્ટ રૂમ તરફ પ્રયાણ કર્યું. એક સામાન્ય પક્ષકાર—સાહેદ જેમ  પાછળની સીટમાં બેસી ગયા. પોતે લંડનમાં અભ્યાસ કરેલો અને ઉચ્ચ  ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરેલી  જેથી  પોતે કોર્ટની કાર્યવાહી નિહાળવા પણ ઉત્સુક હતા.

   થોડીવાર પછી કેસ નીકળતાં પટાવાળાએ નામ પોકાર્યું. એટલે ગૃહમંત્રી હાજર થઈ સાહેદના પાંજરામાં આવી પહોંચ્યા. બોક્ષમાં વિનમ્રતાથી માથું ઝુકાવી,  કોર્ટની માન-મર્યાદા જાળવી. જુબાની  પૂરી થતાં, ન્યાયાધીશે જવા અનુગ્રહ કરતાં ફરી માન અપી શાંતિથી વિદાય લીધી.

   અમને પ્રતીતિ થઈ કે કેવા હતા તે સમયના સમાજ સેવક ! કેવી વિનમ્રતા, કોઈ આડંબર વગર શાંતિથી આવી  વિધિસર જુબાની આપી વિદાય લીધી. ન્યાયાધીશને પણ પ્રતીતિ થઈ કે કેવા હતા તે વખતના ન્યાયાધીશ ! કોઈપણ રીતે વિચલિત થયા વગર, કોર્ટના મોભા પ્રમાણે, કોઈપણ દબાણ વગર, તેમજ પ્રભાવિત થયા વગર કોર્ટની કાર્યવાહી કરી. આવા હતા તે વખતના સમાજસેવક અને ન્યાયાધીશ.

402,તેજશ્રી ફ્લેટ,વિમલ હાઉસ સામે,

સરદાર પટેલ સ્ટેડિયમ,અમદાવાદ-14

મો09905345620

——————————————

મંત્રીશ્રીની વિનમ્રતા-સાદાઈ/વી.ટી. આચાર્ય

અખંડ આનંદ,એપ્રિલ2021

આશરે 50 વર્ષ ઉપરની બીના છે. જ્યારે હું રાજકોટ ગોંડલ રોડ ઉપર આવેલ કૈવલ્ય્ધામમાં રહી કોલેજનો અભ્યાસ કરતો હતો ત્યારે દેવીપ્રસાદ ડી.ટી.આચાર્ય અમદાવાદમાં ઘીકાંટા કોર્ટમાં ન્ય્યાયાધીશ હતા.

    આ દરમિયાન દૈનિક પેપરમાં સમાચાર વાંચ્યા કે અમુક કેસમાં રાજ્યના તત્કાલિન ગૃહમંત્રી શ્રીરસિકલાલ પરીખની સાહેદ તરીકે જુબાની  થનાર છે.મારી રૂમમાં રહેતા અન્ય વિદ્યાર્થીઓ અમદાવાદ જઈ ગૃહમંત્રીશ્રીની જુબાની સાંભળવા અને કોર્ટ કાર્યવાહી નિહાળવા આતુરતા  થતાં,અમે રાતની ગાડી પકડી સવારે અમદાવાદ પહોંચ્યા.

   અમે બધા વિદ્યાર્થીઓએ ધર્મશાળામાં સ્નાન,ચા-પાણી કરી,ઘીકાંટા ખાતે આવેલ ન્યાયાલય તરફ પ્રયાણ કર્યું.

   બરાબર 11-00 વાગ્યે  ગૃહમંત્રીશ્રીએ  ઝાંપા બહાર ગાડી પાર્ક કરાવી,પોતે ચાલીને કોઈ અંગરક્ષક વગર સરકારી વકીલની ઓફિસમાં આવ્યા.ત્યાં પૃચ્છા કરી  કોર્ટની માહિતી મેળવી, ખુરશીમાં શાંતિથી બેઠા. સરકારી વકીલે કોર્ટમાં જઈ, દૈનિક બોર્ડમાં જોઈ,કેસ  ક્યારે નીકળશે તેની માહિતી ઓફિસમાં આવી એમને આપી. ગૃહમંત્રીશ્રીએ કોઈપણ આડંબર વગર કોર્ટ રૂમ તરફ પ્રયાણ કર્યું. એક સામાન્ય પક્ષકાર—સાહેદ જેમ  પાછળની સીટમાં બેસી ગયા. પોતે લંડનમાં અભ્યાસ કરેલો અને ઉચ્ચ  ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરેલી  જેથી  પોતે કોર્ટની કાર્યવાહી નિહાળવા પણ ઉત્સુક હતા.

   થોડીવાર પછી કેસ નીકળતાં પટાવાળાએ નામ પોકાર્યું. એટલે ગૃહમંત્રી હાજર થઈ સાહેદના પાંજરામાં આવી પહોંચ્યા. બોક્ષમાં વિનમ્રતાથી માથું ઝુકાવી,  કોર્ટની માન-મર્યાદા જાળવી. જુબાની  પૂરી થતાં, ન્યાયાધીશે જવા અનુગ્રહ કરતાં ફરી માન અપી શાંતિથી વિદાય લીધી.

   અમને પ્રતીતિ થઈ કે કેવા હતા તે સમયના સમાજ સેવક ! કેવી વિનમ્રતા, કોઈ આડંબર વગર શાંતિથી આવી  વિધિસર જુબાની આપી વિદાય લીધી. ન્યાયાધીશને પણ પ્રતીતિ થઈ કે કેવા હતા તે વખતના ન્યાયાધીશ ! કોઈપણ રીતે વિચલિત થયા વગર, કોર્ટના મોભા પ્રમાણે, કોઈપણ દબાણ વગર, તેમજ પ્રભાવિત થયા વગર કોર્ટની કાર્યવાહી કરી. આવા હતા તે વખતના સમાજસેવક અને ન્યાયાધીશ.

402,તેજશ્રી ફ્લેટ,વિમલ હાઉસ સામે,

સરદાર પટેલ સ્ટેડિયમ,અમદાવાદ-14

મો09905345620

——————————————

તોકો પીવ મિલેંગે ઘૂંઘટ કા પટ ખોલ રે.

ઘટ ઘટ મેં વહ સાંઈ રમતા કટુક વચન મત બોલ રે.

ધન જોબન કો ગરબ ન કીજૈ જૂઠા પંચરંગ ચોલ રે

સુન્ન મહલમેં દિયના બારિ લે આસા સોં મત ડોલ રે.

જોગ જુગત સો રંગમહલ મેં પિય પાયો અનમોલ રે,

કહે કબીર આનંદ ભયો  હૈ બાજત અનહદ ઢોલ રે.

   કબીરનું આ અત્યંત પ્રસિદ્ધ પદ છે. પ્રસિદ્ધ થયું હશે કદાચ જ્યુથિકાને કારણે. પણ પ્રસિદ્ધ ન થયું હોત તોયે આ મહત્ત્વનું પદ છે. કહેવાય છે કે કવિતાના આકાશમાં કોઈક કવિ સૂર્ય જેવા, તો કોઈક ચંદ્ર જેવા અને કોઈક નક્ષત્રો જેવા ને કેટલાયે આગિયા જેવા હોય છે. મારે માટે કબીર એ કેવળ સૂર્ય કે ચંદ્ર નથી, પણ કવિતાનું સ્વયં આકાશ છે. એમનાંદોહા અને પદ આપણા મન પર ચંદનનો લેપ કરે છે અને શાતા આપે છે

    કાવ્યની પ્રથમ પંકિત ખૂબ જ મહત્ત્વની છે, કારણ કે એ આપણામાં શ્રદ્ધા પ્રેરે છે.શ્રદ્ધાની સોગાત આપવી એ નાનીસૂની વાત નથી.તને પ્રિયતમ મળશે એની પ્રતીતિ આપેછે. પણ એમનેમ ન મળે. આપણે પક્ષે પણ કંઈક કરવાનું હોય છે. આપણે ઘૂંઘટનો પટ ખોલવાનો હોય છે. આપણી અને પ્રિયતમની આડે આ જે પટ છે એ આડો આવે છે. આપણો ચહેરો ઢંકાયેલો  છે અને પરમાત્માનો ચહેરો ખુલ્લો છે.આ પટ ખસી જાય તો પરમેશ્વરનો સાક્ષાત્કાર થાય.

    કબીર વણકર હતા.એટલે વસ્ત્રની ભાષા બોલ્યા. આ ઘૂંઘટ એટલે શું? આપણાંકામ,ક્રોધ,લોભ,મોહ,મદ, મત્સર ઈત્યાદિ. ટૂકમાં આપણો પ્રલંબ અહમ.અહમ ખસે તો ‘સોહમ’ મળે.પરમાત્મા બીજે ક્યાંય નથી. એ કાશીમાંય નથી અને વૃંદાવનમાંય નથી, એ તો આપણા  ઘટઘટમાં છે. માણસની પાછળ જ માધવ છે.એટલે એને કડવાંવચન ન કહેવાં જોઈએ.સંસારનો પણ આપણો અનુભવ છે કે આપણે જો આપણી  આસપાસની વ્યક્તિને  કડવાં વચન કહીએ તો એ દૂર ને દૂર જાય છે.ઈશ્વર  આપણી અંદર જ છે એ આપણી વાણી અને મૌન  બંનેનેસાંભળે છે. એ આપણી મીઠાશ અને કડવાશ બંનેને ઓળખે છે.

   ‘ઈસ તનધન કી કૌન બડાઈ’ ગાનાર કબીર ઘૂંટીઘૂંટીને કહે છે, આ ધન અને યૌવનનો ગર્વ શાનો? કશું  ટકે એવું નથી, કશુંયે શાશ્વત નથી, કશુંય કાયમ માટે તમારી પાસેરહેવાનું નથી. આપણું પાંચ તત્ત્વનું બનેલું ખોળિયું;  એ પણ ક્ષણભંગુર છે. તો આ ક્ષણભંગુરનું મમત્વ  શા માટે?

    કબીર કેવા મોટા ગજાના કવિ  છે કે શૃંગારની ભાષામાં એ ગહન જ્ઞાનની વાત કરે છે. શૂન્યનો મહેલ છે. આ શૂન્યનો મહેલ એ બ્રહ્માંડ.આ બ્રહ્માંડમાં જ તું બ્રહ્મનો દીવો પ્રગટાવ  અને મૃગજળ જેવી આશાઓથી ચલિત ન થા.’આસન સોં મત ડોલ’ એ પંકિત આ કવિ જ લખી શકે,આશાથી જીવવું  હોય તો હતાશાનો મુકાબલો કરવો પડે, અને હતાશાથી પાર જવુંહોય તો આશાથી વિચલિત ન થવાય.

    શૂન્યના મહેલમાંથી કવિ રંગમહલમાં જાય છે. પણ

આ ‘રંગમહલ’ રાગ વિનાનો છે. જે વીતરાગ હોય એને જ બ્રહ્માંડનો રંગ મળે. અહીં પ્રિયતમા અને પ્રિયતમનું મિલન  થાય છે—જ્ઞાનના દીવાની સાક્ષીએ. આ રંગમહલ એ બ્રહ્માંડનો રંગમહલ છે. અહીં જે મિલન થાય છે એ અણમોલ છે. પ્રિયતમ પોતે જ અણમોલ છે. મિલન થયું. પછી એના આનંદને વર્ણવવો કઈ રીતે? સુખ ખંડિત હોય છે  આનંદ અખંડિત હોય છે.  સુખને હદ હોય છે આનંદ  અનહદ હોય છે. અને આ અનહદનો જ ઢોલ વાગ્યા કરેછે. અહમનો દહનખંડ શૂન્યના શયનખંડમાં પલટાઈ જાય છે અને આત્મા અને પરમાત્માની ‘શુભદૃષ્ટિ’ થાય છે.

6

બીજું કાંઈ હું ન માગું//બાદરાયણ(ભાનુશંકર વ્યાસ)

 આપને તારા અંતરનો એક તાર.

બીજું હું કાંઈ ન માગું:

સુણજે આટલો આર્ત તણો પોકાર,

બીજું હું કાંઈ ન માગું:

તુંબડું મારું પડ્યું નકામું,

કોઈ જુએ નહીં એના સામું;

બાંધીશ તારા અંતરનો ત્યાં તાર,

પછી મારી ધૂન જગાવું:

સુણજે આટલો  આર્ત તણો પોકાર,

બીજું હું કાંઈ ન માગું:

એકતારો મારો ગૂંજશે મીઠુ,

દીખશે વિશ્વ રહ્યું જે અદીઠુ,

ગીતની રેલશે એક અખંડિત ધાર,

એમાં થઈ મસ્ત હું રાચુ :

આપ ને તારા અંતરનો એક તાર,

બીજું હું કાંઈ ન માગું:

હરિ, હું તો એવું જ માગુંમોત !

 એવું જ માગું મોત,

હરિ, હું તો એવું જ માગુંમોત !

આ થયું હોત  ને  તે થયું હોત,

અંત સમે એવા ઓરતડાની હોય ન ગોતાગોત !

હરિ, હું તો એવું જ માગું મોત !

અંતિમ શ્વાસ લગી આતમની અવિરત ચલવું ગોત;

ઓતપ્રોત હોઉં આપ મહીં જ્યારે ઊંડે પ્રાણ-કપોત !

હરિ, હું તો એવું જ માગું મોત !   

કાયાની કણી કણીથી પ્રગટે એક જ શાંત સરોદ

જોજે રખે પડે પાતળું કદીયે આતમ કેરુંપોત !

હરિ, હું તો એવું જ માગું મોત !

ઘનવન વીંધતા, ગિરિગણ ચડતાં,તરતાં સરિતા સ્ત્રોત,

સન્મુખ સાથી જનમજનમનો; અંતર ઝળહળ જ્યોત  !

હરિ, હું તો એવું જ માગું મોત !

–કરસનદાસ માણેક

ઈશ્વર જીવન આપે છે. મનુષ્ય યથાશક્તિમતિ, એ જીવન જીવે છેસંઘર્ષો, મથામણો, આનંદ આબધાનો અનુભવ કરે છે.પ્રત્યેક મનુષ્ય વ્યાસ વિનાનું મહાભારત છે અને એની મનોભૂમિ કૃષ્ણ વિનાનું કુરુક્ષેત્ર છે. માણેકમહાભારતના અઠંગ અભ્યાસી.

   કવિએ મોતને માગ્યું છે આ કાવ્યમાં. મનુષ્યને ઈચ્છાપ્રમાણેનું જીવન તો મળતું નથી,પણ ઈચ્છા પ્રમાણેનું મૃત્યુ મળે તોપણ કેવી ધન્યતા !  મૃત્યુ એ જીવનનું પૂર્ણવિરામ  છે કે નવજીવનની શરૂઆત છે એની ચર્ચા તત્વજ્ઞાનીઓ માટે છે. કવિ જે મૃત્યુને ઝંખે છેએ મૃત્યુ અત્યંત શાંત,નીરવ,સ્વસ્થ.મૃત્યુ પોતે જ  જાણેકે ગીતાનોસ્થિતપ્રજ્ઞ.

   અંતિમ વેળાએ,અબળખા,ઓરતા,વાસના,મનોરથ કોડ આ બધાના વળગણ શા માટે?  આ બધાંથી પર જીવનની જાણે કે સ્વાભાવિક ગતિ હોય એવી મૃત્યુની સ્થિતિ,ઉપસ્થિતિ હોવી જોઈએ.

 મૃત્યુ આવે છે ત્યારે આપણે જીવન માટે વલખાં મારતા,તરફડિયાં મારતા માણસોને જોયા છે.જિજિવિષા એ રેશમનો તંતુછે,કાથાનું દોરડું નહિ. પણ મનુષ્ય એ રેશમનું દોરડામાં  રૂપાંતર કરી નાખે છે.આ કાયા,આ લોહી, લોહીનો લય – આ બધાંનો ઘોંઘાટ નહિ, કોલાહલ કે ધમાલ નહિ, પણ શરીરમાંથી એક શાંત સરોદપ્રગટ્યા  કરે એની જ ઝંખના. આખી જિંદગી તો આત્માને ઓળખ્યા વિના ચાલી જતી હોય છે. અંતિમ સમયે શોધ બીજા કશાની  નહિ, કેવળ આત્માની. આત્મા પાછળ છુપાયેલા પરમાત્માની જ હોય. હું મારામાં લીન થાઉં ત્યારે પણ પ્રાણ ઊડેતો જ કોઈક અ-લૌકિક આકાશ પામ્યાનો અર્થ અને આનંદ.

    જીવનમાં કેટલીયે કપરી વિષમતાઓ વેઠી.સારાનરસા સઘળા અનુભવો કર્યા. વન પણ વીંધ્યા અને વાદળોના વન પણ વીંધ્યા.પર્વતોનાં કપરાં ચડાણ કંઈ ઓછાં નહોતાં  અને આ બધાંનો થાક ઉતારે એવી એક સરિતા પણ વહેતી, જે  પોતે તરતી  અને  તારતી. કવિનું અંતિમ સ્તોત્ર છે કે મૃત્યુ  આવે ત્યારે આંખ સામે હોય કેવળ જનમજનમનોસાથી—આપણા સૌનો,આપણે  બધા જ સ્વજનથી વિખૂટા પડતા હોઈએ ત્યારે આપણો  એક્માત્ર સ્વજન—સજ્જન—સજન પરમાત્મા. દયારામે પણ અંત સમયે અલબેલો છેલો  આવે એવી પ્રાર્થના કરી હતી અને ટાગોરે સન્મુખે શાંતિનો પારાવાર હોય એવી  ઝંખના પ્રગટ કરી  હતી.

   આખા જીવનની અશાંતિ વેઠ્યા પછી કોઈ પણ જીવ શાંતિને ઝંખે  એ  યાચના સ્વાભાવિક છે.મૃત્યુનું આ નાનકડું ગીત હકીકતમાં તો જીવનના વ્યાકરણનું પૂર્ણવિરામ છે.

ગોવિંદ નામ લેકર,ફિર પ્રાણ તનસેનિકલે. ટેક

તેરા નામ  નિકલે મુખસે,મેરા પ્રાણ નિકસે સુખસે;   

બચ જાઉં ઘોર દુ:ખસે,જબ પ્રાણ0    ઈતના01

શિર મોર કા મુગટ હો,મુખડે પે કાલી લટ હો:

યેહિ ધ્યાન મેરે ઘટ હો, જબ પ્રાણ0    ઈતના02

શ્રી ગંગાજી કા તટ હો, યા યમુના કા બટ હો,

મેરે સાંવરા નિકટ હો,જબ પ્રાણ0    ઈતના 03

શ્રીવૃન્દાવન કા સ્થલ હો,મેરે મુખમેં તુલસીદલ હો,

વિષ્ણુ-ચરણ કા જલ હો,  જબ પ્રાણ0   ઈતના04

જબ કંઠ  પ્રાણ આવે, કોઈ  રોગ ન સતાવે;

યમદર્શ ના દિખાવે,જબ પ્રાણ0    ઈતના 05

ઉસ વક્ત જલ્દી  આના, નહીં શ્યામ ભૂલ જાન;

બંસી કી ધૂન સુનાના,જબ પ્રાણ0     ઈતના06

વિદ્યાનંદ કી યે અરજી, ખુદગર્જ કી હે અરજી;

આગે તુમ્હારી મરજી,   જબ પ્રાણ0    ઈતના07

      નાનો હતો ત્યારથી મંદિરમાં આ ભજનને કે પ્રાર્થનાને સાંભળતો આવ્યો છું.એ વખતે અર્થની સમજ ન હોય .પણ ભક્તિભાવથી ગવાતું હોય ત્યારેલયનું વાતાવરણ સ્પર્શ્યા કરે. દયારામનું  એક પદ  છે’  મારે  અંત સમય  અલબેલા મુજને મૂકશો  મા.’ મારા મદન્મોહનજી છેલ્લા અવસર ચૂકશોમા.’ ‘ઈતના તૂ કરના સ્વામી…’ આ ભજન કોનું છે એની ચોક્કસ ખબર નથી. અને માની લો કે ખબર પડે તોપણ બહુ ફેર પડતો નથી.અંતિમ સમયે બધું જ ઓગળતું હોય ત્યારે નામ પણ ભલે ઓગળી-પીગળી  જતું.

    આ કાવ્યમાં ડેથ-વિશ છે. દરેકને સદાયે જેમ પોતાનાજીવનની કલ્પના હોય છે તેમ પોતાનું મરણ કેવું હોય એના વિશેની એક ઝંખના હોય છે. આ ઈચ્છા-મૃત્યુની વાત છે. કોઈકની ઝંખના ફળે છે.કોઈકની નથી ફળતી.કવિ ઑડનની ફળી હતી.ઑડને એવું મૃત્યુ કલ્પ્યું હતું કે સાંજને સમયે મદ્યપાન કર્યું હોય, કવિતા વાંચી હોય કે એના વિશે વાત કરી  હોય અને પછી કોઈ હોટલમાં રાતના સૂઈ જાઉં ને સવારે જાગું જ નહીં એવું બને તો—એવું મૃત્યુ મને ગમે. કદાચ ઑડન માટે  કવિતા એનો પરમેશ્વર હોય.

    આ કાવ્યમાં આટલી જ વાત છે કે શરીરમાંથી જ્યારે પ્રાણ  વિદાય થાય ત્યારે હોઠ પર ગોવિંદનું નામ હોય જીવનની છેલ્લી ક્ષણે ઈશ્વરનો સાથસંગાથ જોઈએ. ગમે તે સ્થળમાં મરવું નથી . કવિએ સ્થળ  અને પળ બંને મનોમન નક્કી કર્યાં છે.ગંગા કે યમુનાનો તટ હોય – એ તો હોય જ પણ સૌથી મોટી વાત એ છે કે મારો સાંવરિયો નિકટ હોય. એનું સાન્નિધ્ય હોય  તો મરણની કોઈ પરવા નથી. મરણ સ્વયં એક ઘટના બને—મનગમતી ઘટના બને. વૃંદાવનની વચ્ચે મરવું છે. વૃંદાવનનું   વાતાવરણ હોય .હોઠ પર ગોવિંદના નામની સાથે  મોંમાં  તુલસી હોય.  આ તુલસીદલ પણ વિષ્ણુચરણના જલથી ભીનાં હોય,તો પ્રાણને નીકળવું  પણ ગમે. આપણી છેલ્લી બારાત જતી હોય  ત્યારે એના સાજનમાજનમાં પરમેશ્વર  સિવાય  કોઈ ન હોય. કૃષ્ણને કવિએ આબાદ લયબદ્ધ કર્યા છે. આંખ સામે પગની આંટી ભરાવીને ઊભેલા કૃષ્ણનું અનુપમ ચિત્ર છે.આપણે કૃષ્ણ કહીએ છીએ, બાકી કવિ તો એને સાંવરા કહીને સંબોધે છે, ઘટઘટમાં માત્ર એ જ વ્યાપેલો હોય. કોઈ રોગથી મરવું નથી.પણ ઈશ્વરના  યોગથી મરીને જીવી જવું છે. અંતિમ સમયે યમનું દર્શન નહીં,પણ પ્રિયતમનું દર્શન. જતી વખતે કોઈ જંજાળ નહીં જોઈએ. કેવળ હોઠ પર તારું નામ. માત્ર તારું નામ. નામ ને નામ. ઈશ્વરને કહે છે કે  તું ગમે એટલો વ્યસ્ત હોય, તારી ગમે તે જવાબદારી  હોય,પણ બધું છોડીને—ઉસ વક્ત જલ્દી આના.જોજે,આવવાનું ભૂલતો નહીં.માત્ર તું  આવે એટલું બસ નથી. કાન જ્યારે કરમાતા હોય ત્યારે જતાંજતાં પણ હું તારી બંસીની ધૂન સાંભળતોસાંભળતો જાઉં.

    તારી પાસે માગીમાગીને શું માંગ્યું? અંતિમ સમયે આવવાનું વચન માંગ્યું. અને એક નેક માણસ આટલી અરજ કરે તો એ અરજને તારે સાંભળવી જોઈએ, સ્વીકારવી જોઈએ. એમાં કોઈ મુશ્કેલી ન હોવી  જોઈએ. આખી જિંદગી તારી ભક્તિ કરી તો તારી પણ કોઈ ફરજ ખરી કે નહીં? દયારામની આગળ ઉલ્લેખેલા કાવ્યની અંતિમ પંક્તિઓ સાથે વિરમીએ.

  શ્રીપતિ! સર્વાત્મા! સર્વોત્તમ! મુજને મૂકશો મા!

 મારા પ્રાણજીવન !પુરુષોત્તમ ! અવસર ચૂકશો મા !

સમર્થ કરુણાસિંધુ શ્રીજી !દયાને મૂકશો મા !

મારે ઓથ નથી કોઈ બીજી! અવસર ચૂકશો મા!

પરથમ પરણામ મારમ માતાજીને કહેજો રે

માન્યું જેણેમાટીને રતંન જી;

ભૂખ્યાં રહી જમાડ્યા અમને,જાગીઊંઘાડ્યા, એવાં

કાયાનાં કીધલાં જતંનજી.

બીજા પરણામ મારા પિતાજીને કહેજો રે

ઘરથી બતાવી જેણે શેરી જી;

બોલી બોલાવ્યા અમને , દોરી હલાવ્યા ચૌટે,

ડુંગરે દેખાડી  ઊંચે દેરી જી.

ત્રીજા પરણામ મારા, ગુરુજીને કહેજો રે

જડ્યા કે ન જડિયા, તોયે સાચા  જી;

એકનેય કહેજો એવા સૌનેય કહેજો, જે જે

અગમનિગમની બોલ્યા વાચા જી.

ચોથા પરણામ મારા, ભેરુઓને કહેજો રે

જેની સાથે ખેલ્યા જગમાં ખેલ જી;

ખાલીમાં રંગ પૂર્યા,જંગમાં સાથ પૂર્યા;

હસાવી ધોવરાવ્યા અમારા મેલજી.

પાંચમા પરણામ મારા, વેરીડાને  કહેજો રે

પાટુએ ઉઘાડ્યાં અંતરદ્વાર જી;

અજાણ્યા દેખાડ્યા અમને ઘેરા ઉલેચાવ્યા જેણે

ઊંડાઊંડા આતમના અંધાર જી.

છઠા પરણામ મારા,જીવનસાથીને કહેજો રે

સંસાર તાપે દીધી છાંય જી;

પરણામ વધારે પડે, પરણામ ઓછાયે પડે

આતમની કહેજો એક સાંઈ જી.

સાતમા પરણામ ઓલ્યા મહાત્માને કહેજો રે

ઢોરના કીધાં જેણે મનેખ જી;

હરવાફરવાના જેણે મારગ ઉઘાડ્યા

હારોહાર મારીઊંડી  મેખજી.

છેલ્લા પરણામ અમારા,જગતને કહેજો  જેણે

લીધા વિનાઆલ્યું સરવસ જી;

આલ્યું ને આલસે, ને પાળ્યાં ને પાળશે,જ્યારે

ફરી અહીં ઊતરશે અમારો હંસ જી.

    રામનારાયણભાઈ ગાંધીયુગના ઘણા કવિઓના ગુરુ  હતા તે તેમની કાવ્ય્મીમાંસાના ગ્રંથો-લેખો વાંચનાર સુપેર જાણે છે.

      પણ પ્રથમત: પોતે ગાંધીયુગના  અપ્રતિમ કવિ છે,ભલે જથ્થામાં થોડી પણ મૂલ્યમાં અપ્રતિમ એવી એની કાવ્ય-સમૃદ્ધિ છે.આ ગાંધીયુગથી રંગાયેલી કાવ્યપ્રતિભા કહીએ ત્યારે  આપણીચેતનામાં શું ઉપર ઊપસી આવે છે? . વિશ્વસ્ત, સારમાણસાઈ અને આત્મખોજ.દરેક તુચ્છમાં તુચ્છ માણસમાં રહેલ સારમાણસાઈ.

      મને એક વાર સદગત ઠાકોરભાઈ  દેસાઈએ ભારે માર્મિક રીતે કહેલું કે ગાંધીવિચાર  સારમાણસાઈવાળા માણસોનું કરે  તે ખરું નથી—તેણે તો હરેક્માં રહેલ સારમાણસાઈનું સંગઠન –માણસ માત્રમાં રહેલ સારમાણસાઈનું સંગઠન. ‘વૈશાખ નો  બપોર’માં આવી સાર્વજનીન સારમાણસાઈનું દર્શન પેલા સરાણિયામાં કેવુંઅદભુત રીતે થયું છે !

   ‘રાણકદેવી’માં આ જ  અવાજ ભારે સક્રિય રીતે પ્રગટથાય છે. અને કેવું છે એમનું હાસ્યઆલેખન? ‘નટ્વરલાલજીનો ગરબોમાં દંશહીન અને છેવટે   સહાનુભૂતિવાળી સમજ જન્માવે છે,પણ તેમના’પરથમ પરણામ’માં આસ્થા સહુથી પ્રબળ રીતે ઝગમગી ઊઠે છે.ગુજરાતમાં એ કોટીનાં જૂજ કાવ્યો જ છે.

    કવિતામાં જાણે કોઈ માણસ મરવા પડ્યો છે—છેલ્લામાતા, શ્વાસ ચાલે છે.પોતાનાં બધાં સ્વજન પ્રિયજનો તોદૂર જ છે-મેળાપ તો થવાનો નથી.અને તેથી તો બધાંની છબી  અને તેમાંથી પ્રગટતી અનુભૂતિ તીવ્ર સચ્ચાઈભરી  છે.

પરથમ પરણામ મારા,માતાજીને કહેજો તે,

માન્યું જેણે માટીને રતંન જી,

ભૂખ્યાં  રહી જમાડ્યાં અમબે-જાગી ઊંઘાડ્યા,એવાં

કાયાનાં કીધલાંજતંન જી,

  એક પ્રલંબ સુરે—છેલ્લી વિદાયનો સૂર તો પ્રલંબ જ હોય ને !

   જૂજ અસલી શબ્દોમાં માતાનો આવો ઋણસ્વીકાર અને મહિમા કોણે ગાયો છે?

  ટાઢ-તાપ-શરદીમાં શેર માંસનો લોચો એક ક્ષણ ભરમાં નિર્જીવ બની જાય—એની કેવી સંભાળ લે છે—‘માન્યું જેણે માટીનેરતંન જી’

   આ માટીના લોચાને રત્નની જેમ જાળવ્યો,એ છે માતૃમહિમા સ્તોત્ર અને ઉપનિષદની આજ્ઞા મુજબબાપ તો પછી જ આવે ને?

   પણ બાપ જ એને જગતના ચોકમાં, જગતની આંટીઘૂંટીઓ સમજાવે છે:

બોલી બોલાવ્યા અમને,

દોરી હલાવ્યા ચૌટે

   બાપ કરી બતાવીને, શિક્ષણ આપે છે—અને છેવટે ‘ડુંગરે દેખાતી ઊંચે દેરી જી’  દીકરા  જો પેલું ઊંચુંચઢાણ  અને એનીય પર ઊંચેરી દેરી—ત્યાં આપણે જવાનુંછે.’ વાહ, ધન્ય છે બાપ—જે માત્ર બજારમાં જ પોતાના દીકરાની કૃતકૃત્ય જોતો નથી.

   અને પછી ભાઈબંધો  જેની જોડે રંગ અને જંગ બંને માણ્યા.પાઠક સાહેબની જાણે આ કાવ્યમાં પ્રતિજ્ઞા છે કે હું અસલી-લોકમાં ચલણી જ નહિ, પ્રતિષ્ઠા પામેલા શબ્દો અને પ્રતીકો  વાપરીશ—અહીં નકલીને પ્રવેશ જ નથી.

   છતાં વિચારમાં વાસ્તવિક જગત પણ છે જ –એમછે દુશ્મનો –વિરોધીઓ  જેના વિના ખરાપણાની ઝાંખી થતી નથી. આ આત્મખોજ  તેમને દુશ્મનોની ખાનદાની જોતાં-ગાતાં મળે છે.

     મિત્રો તો આપણાં સારાં લક્ષણો બતાવે  અને સાથે દ્રઢાવે છે. પણ આપણાં દોષ આપણો મેલ-કચરો તેનું શું? એ ન જાય ત્યાં સુધી સારમાણસાઈ  કેમ દેખાય?

    દુશ્મનોનો ભલે હેતુ જુદો હોય પણ,

    પાટુએ ઉઘાડ્યાં અંતરદ્વાર જી,

    અજાણ્યા દેખાડ્યા  અમને

     ઘેરા ઉલેચાવ્યા જેણે

ઊંડા ઊંડા આતમના અંધાર  જી.

ઑડિટર આવવાના છે એ જાણે છે તે હિસાબનીશ ચોપડો સરખો કરી નાખે. આ દુશ્મનો આપણા ઑડિટર છે— તેના વિના અંધાર ન ઉલેચાત.

    પ્રણામને પાત્ર પછી આવે છે પત્ની.સંસારના તાપમાં જેણે શીતળ છાંય આપી ધીરજ  બંધાવી,આ સંસારના યુદ્દમાં. એને કેવી રીતે પ્રણામ કરશે— તેમ આપણને થાય છે.માતાને પ્રણામ કરવામાં બધી શક્તિ ઠાલવી દીધી છે શું કહેશે હવે પત્નીને પ્રણામ કહેવામાં? પણ  કવિ તો કલ્પનાભંડારી,વાગ અર્થના ખજાનચી છે!  કહે છે કે—

પરણામ વધારે પડે,પરણામ ઓછાયે પડે,

આતમની કહેજો એક સાંઈ જી.

    આપણે વાહવાહ કહી કવિને પ્રણામ કરવા મંડીએ.પછી કવિ આ કાળના સૌથી મોટા કર્મકવિ ગાંધીને પરણામ કહેવરાવે છે. એના વિના તો આ યુગ બધો ગ્રહણ ગણિત.

   સાતમા પરણામ, ઓલ્યા મહાત્માને,કહેજો રે,

       ઢોરનાં કીધાં જેણે મનેખ જી.

   બીજાએ ગાયું—માટીમાંથી મરદાઈ પ્રગટાવી. મુર્દામાં પ્રાણ ફૂંક્યા.મુલક મુલકની વિસ્મયે આંખ ફાટી.

   પણ આ અગ્રણી કવિને મન ગાંધીજીની સિદ્ધિ:

      હરવાફરવાના જેણે

     મારગ ઉઘાડ્યા રૂડા.

    જીવનમાં બધાં ક્ષેત્રોનાં નિરર્થક આવરણો-બુરખા-નકાબપોશ તેમણે દૂર કર્યા. બધાને મુક્તિની હવા ચખાડી.પણ સાથે જ કહ્યું ‘હારોહાર મારી ઊંડી મેખ જી.

ગાંધીજી એટલે સંયમમૂર્તિ.સ્વચ્છંદ-સ્વૈરાચાર  એમના અમલમાંન હોય. એટલે કહી દીધું.આ મર્યાદામાં ફરજો—કોઈ રોક-ટોક નહિ—પણ મર્યાદા ન છાંડતા.

   અને છેલ્લે મંદિરના કળશની જેમ આખા સંસારની સારમાણસાઈને લળીલળીને જુહાર કરે છે.

       આ સંસાર કુટિલ નથી.તે સારપથી ભર્યો છે—ભાઈ ! જોવાની નજર હોવી જોઈએ.નાની –અબુધ-દુર્બળ હતો ત્યારે—‘લીધા  વિના આલિયું સરવસ જી’ માણસના જીવાતુભૂત તત્ત્વમાં ઈશ્વર  જેવી આસ્થા છે-આપ્યું હતું અને હજુય આપણને હજુય  આપશે.માત્રઆ જન્મે નહિ,  આવતા જન્મે પણ.

આલ્યું ને આલશે, ને પાળ્યાં ને પાળશે,

જ્યારે ફરી અહીં ઊતરશે અમારો હંસ જી.

આવી સારમાણસાઈથી ભરી પૃથ્વીમાં ફરી અવતરવાનું કેમ મન ન થાય?

મનુભાઈ પંચોળી’દર્શક’

જે કાંઈ સાંભળીએ કે માનતા હોઈએ તે બધું બીજાને કહેવાની ઉતાવળ ન કરવામાં ડહાપણ છે.

જાણે કે આજે જ મૃત્યુ  આવવાનું હોયએમ માનીને તમારું દરેક કાર્ય ને દરેક વિચાર કરો.

    જો આપણે  શરૂઆતમાં  આપણા પોતા પ્રત્યે જરા વધારે કઠણ થઈએ,તો આપણે બધું સહેલાઈથી અને આનંદથી કરી શકશુ.

       ઈશ્વરના દરબારમાં, તમે શુંવાંચ્યું છે એ નહીં પુછાય,પણ તમે શું કર્યું છે એ પુછાશે; કેટલાં છટાદાર ભાષણ કર્યાં છે એ નહીંપુછાય, પણ કેટલું પવિત્ર જીવન જીવ્યા છો એ પુછાશે.

માનવમાત્ર પ્રત્યે આપણેસદ ભાવ ભલે રાખીએ,પણ બધાની સાથે અતિપરિચય  ઈચ્છ્નીય નથી, કેટલીક વાર એવું બને છે કે અંગત રીતે આપણાથી અપરિચિત વ્યક્તિની આપણા મનમાં ખૂબ  પ્રતિષ્ઠા હોય,પણ જ્યારે તેમની નજીક જઈએ છીએ ત્યારે એ છાપ ઓસરવા માંડે છે.છે.તે જ રીતે, કેતલીક વાર     આપણે એમ ધારતા હોઈએ છીએ કે આપણી  સોબત બીજાઓ માટેઆનંદદાયક હશે; જ્યારે ખરી રીતે આપણા વર્તનથી તે દુભાતાપણ હોય. –ટોમસ આ કેમ્પીસ

(અનુવાદક નટવરલાલ પ્ર.બુચ)

હેલી/વેણીભાઈ પુરોહિત

ભજનયોગ/ સંકલન: સુરેશ દલાલ

હરિકીર્તનની હેલી રે મનવા !

   હરિકીર્તન ની હેલી,

ધ્યાન ભજનની અરસપરસમાં જાગી તાલાવેલી,

ધામધૂમ નર્તન અર્ચનનીસતત ધૂન મચેલી ;

રે મનવા !  હરિકેર્તનની હેલી.

મારા જીવનના ઉપવનમાં વિધવિધ પુષ્પિત વેલી,

મારે મન તો હરિ છે ચંપો, હરિનું નામ ચમેલી :

રે મનવા !

હરિકીર્તનની હેલી.

નયણાંમાંથી અગણિત ધારા નભમાં જઈ વરસેલી,

કેવી અકલ અલૌકિક લીલા ! કોઈએ નથી ઉકેલી:

રે મનવા !

હરિકીર્તનની  હેલી.

પ્રાચીન-મધ્યકાલીન કવિઓ પછી જે નવાકવિઓએ ભજનો લખ્યાં છે તેનો અલાયદો સંગ્રહ કોઈએ કરવો જોઈએ. વેણીભાઈની ભીતર એક ભજનિક બેઠો છે. ભજનમાં વાણીની સરળતા અને ભાવની પારદર્શકતા જોઈએ. જો ભાવમાં સચ્ચાઈ હોય તો વાણી આપમેળે સરળ થતી આવે. એને કોઈ ઠાઠઠઠારામાં રસ ન પડે.એ સાધ્વી જેવી સાદી અને પવિત્ર હોય.

    બહારની દુનિયાથી જેટલા અળગા થઈએ એટલા આપણે આપણામાં વસેલા ઈશ્વરની નજીક પહોંચી શકીએ. અન્યની કે આપણી સ્તુતિ-નિંદાથી પર  થઈને કીર્તના તો કિરતાર્નું જ કરવાનું. દુનિયાની ભીતર એક દુનિયા  છે. સ્ટીફન સ્પેંડરે પોતાની આત્મકથાનું કથાનુંનામ આપ્યું છે’ વર્લડ વિધિન વર્લ્ડ.’  ભજનિકની સૃષ્ટિ માં તાલાવેલી છે. પણ બહારનો કોઈ તાપ નથી.ક્યાંય કોઈ સંતાપ નથી. હરિના હેતાળ જળની શાતા છે.

    વેણીભાઈ વાણીની વિશિષ્ટતાના કવિ છે, કેવી સીધી- સરળ, સહજ વાંચતાની સાથે સ્પર્શી જાય એવી પંક્તિ:

   મારે મન તો હ્રિ છે ચંપો , હરિનું નામ ચમેલી

  પ રમેશ્વર સ્વયં પુષ્પ  છે .આપણાજીવનના.આપણા જીવનના .ઉપવનમાં. ચંપો  અને ચમેલીનું અદ્વૈત પણ સૂચક છે. વરસવાનું તો આકાશે હોય, પણ આ કાવ્યમાં કહ્યું  છે કે મારી નયનધારા આભમાં જઈ વરસે છે. ‘ઊર્ધ્વમૂલ ‘ જેવી આધ્યામિક  અનુભતિની વાતનો તાર અહીં છેડાયો છે.

   આપણે જ આપણાસ્વજન થઈએ તો ભજનની વાણી પ્રક્ટે.     

/ભજનયોગ/સંકલન;સુરેશ દલાલ

લાજ ન રહીએ,સહીએ

ઐસા લાગ ગયા ના આવે રે!

નીડર હોકર જે જઈ લાગે,

સો શામ અનેરા પાવે રે!

ગલે બાંહો કા સુખ જ્યૂનૂં નહીં દેખ્યા,

સો આહાર ફરે  બુધ્ય્હીણી રે

ચતુરપણાં મૂરખ હોય નીમડ્યાં.

જો તું બાત ન સમજી ઝીણી રે

લાજુ, લાજ ન રહીએ!

બારે માસ રહે ઘૂંઘરટી

મન જાણે હું જાગી  રે,

જાગણ તેરા નીંદ સરીખા,

જો તું સાથી કંઠ ન લાગી રે !

લાજુ,લાજ ન રહીએ !

ચલે સહિજ મેં હરતીફરતી

લેવે લ્હાવા—પણ લૂખી રે,

આછા અંગ દેખાવે લોકા

પણ ભોગ બીના તું ભૂખી રે !

લાજુ,લાજ ન રહીએ !

લટકા લાલાલન કા લ્હાવા,

લીના નહિ જશ ના રે રે,

સો ભૂલી ભામ્યની મહા ભૂંડી,

કહ્યા બહોત સુના રે !

લાજુ ,લાજ ન રહીએ !

પોતાના એક પદમાં આપણી ભાષાનો શ્રેષ્ઠ વેદાંતી  જ્ઞાનીકવિ અખો આદર્શ ભક્તનાં લક્ષણો આલેખતાં ગાય છે:

  જેમજારવળુંધી જુવતી-તેનું મન રહે પ્રીતમ પાસ :

અહર્નિશ રહે આલોચતી; ભાઈ,એવું મન હરિદાસ !

–જેમ પ્રિયતમ(=જાર,યાર ) સાથે પ્રેમમાં લપટાયેલી-વળગેલી (=વળુંધી,) યુવતીનું મન રાત-દિવસ)-અહર્નિશ)પોતાના પ્રિયમાં જ વસ્યું હોય છે, એના જ વિચારમાં ખોવાયેલુંરહે છે તેમ હરિનાભક્તનું મન પણ પોતાના ઈષ્ટદેવમાં જ સદાયે રમમાણ હોય છે, તન્મય હોય છે.

   પોતાના જ સુદીર્ઘ કાવ્ય ‘અખે ગીતા’માં એ ભક્તિરૂપી પંખિણીને જ્ઞાન અને વૈરાગ્યરૂપી બે પાંખ છે અને એ વડે સદ ગુરૂ ની દૃષ્ટી પ્રાપ્ત કરી ચિદાકાશમાં ચૈતન્યના નિરવધિ અવકાશ માં વિલસે છે એવું કહે છે:

   ભાઈ ! ભક્તિ જેવી પંખિણી,

જેને  જ્ઞાનવૈરાગ્ય બે પાંખ છે;

ચિદાકાશ માંહે તેજ ઊડે, જેને સદગુરુરૂપી આંખ છે.

    આમ,સાચી ભક્તિ  માટે અખાને પૂરો આદર છે. એટલું જ નહીં, પરમ  જ્ઞાની અને પરમ પ્રેમભક્તના પ્રતીકશી ગોપી  એ બંનેની સમાન ભૂમિકાએ મૂકે છે. એક છપ્પામાં એ કહે છે.

    જ્ઞાની વિહારી ગોરી જશા,

તે જ જ્ઞાનીગોપીની દશા;

ગોપી ભૂલી ઘર ને બાર,ગોપી ભૂલીકુટુંબ પરિવાર;

પોતાની દેહ પણ ભૂલી ગઈ,

અખા કામની કુળવંત લઈ !

   અખાએ જડ  સગુણ ભક્તિને,બાહ્ય આચારમાં અને કર્મકાંડમાં રાચતા ધર્મપંથોને સારી પેઠે નિંદ્યા છે. આપણા મધ્યકાલીન કે અર્વાચીન કવિઓમાં પણ સૌથી વધારે બુદ્ધિજીવી કહી શકાય એવા Intellectual અને વીર્યશાળી Seminal એવો આ કવિ પોતાના આરંભકાલીન જીવનમાં વૈષ્ણવધર્મના સંસ્કારોથી સારી પેઠે પ્રભાવિતથયો હશે. એટલે જ પાછળથી જ્યારે એ કેવલાદ્વૈત—કેવળદ્વૈત—વાદમાં પૂર્ણપણે માનતો થયો ત્યારે પણ એણે પોતાનાં કેટલાંક ગુજરાતી, હિંદી પદો અને સાખીઓમાં વૈષ્ણવ સંપ્રદાય—પ્રેમભક્તિનાં પ્રતીકો, શબ્દ્પ્રયોગો  વગેરેનો સુંદર વિનિયોગ  કર્યો છે.ભક્તિમાર્ગમાં તો દ્વૈતભાવ –ભક્ત અને ભગવાન,અનિવાર્ય છે.  અદ્વૈતવાદમાં  આત્મા અને પરમાત્મા વચ્ચે ભિન્નતા હોતી નથી—જેમ તણખામાં અને અગ્નિમાં કે બિંદુ અને સાગરમાં તત્ત્વત: નથી હોતી તેમ! એટલે તો શંકરાચાર્યે ‘ બ્રહ્મ સત્ય છે, જગત મિથ્યા છે તેમ જ જીવ એ જ બ્રહ્મ છે  બીજુંકશું નહીં’એવું પ્રતિપાદિત કર્યું.જે કંઈ અનેકતા કે ભિન્નતા દેખાય છે તે માયાનું—અજ્ઞાનનું પરિણામ છે. જેમ અંધકાર(=અજ્ઞાન) હોવાને લીધે દોરડું સર્પ લાગે છે.પણ.પ્રકાશ(-જ્ઞાન) થતાં ભ્રમ દૂર થઈ જાય છે અને દોરડું સર્પ ન લાગતાં મૂળ એવું દોરડુંદેખાય છે તેમ !

એટલે જો અજ્ઞાન(=માયા) નો નાશ થાય તો  માયાથી ઉદ ભવેલું આ જગત એના મૂળ સ્વરૂપે (-બ્રહ્મ સ્વરૂપે) જણાય અને પમાય !

   અખો આતત્ત્વજ્ઞાનને ઘણીયે વાર પ્રેમ્ભક્તિનાં પ્રતીકો દ્વારા,એની એની જ પદાવલી તથા વાતાવરણ દ્વારા, આપણી સમક્ષ સચોટતાથી રજૂ કરે છે અખાની  આ કવિતાનું આ રૂપ સાચેજઆહલાદ્ક છે. પોતાના એક હિંદીપદમાં એ ગાય છે:

મેરા ઘૂરત મિત સલૂના રે,

મેં પાયા સાથી જૂનારે !

          ***

અબ દૂઈ ગઈ ! તું મિલિયા રે !

પરગટીઆ તું ગલીગલીઆં રે,

એક્મેક કરું રલીઆ રે !

મેરા ધૂરત.

   બીજા એક પદમાં આ જ રીતે જ્ઞાની એવો ભક્ત ગોપીભાવે અદ્વૈતના આનંદને આ પ્રમાણે વ્યક્ત કરે છે:

હું આપ સરીખી કીતી રે

  દોઉ જગમેંહું જીતી રે

હુંએક મેક કર લીતી રે !

મેરા ઢાલન ઢલ કર આયા રે !

    પ્રિયતમે-પરબ્રહ્મે-મને(જીવને)પોતાના સમાન કરી લીધી, પોતે જ પોતાનામાં અભિન્ન  કરી લીધી. મારો ઢોલન (પ્રિયતમ ) પોતે જ મારીપાસે દોડી આવ્યો. જીવ અને શિવ,આત્મા અને પરમાત્માનુંઅભિન્નત્વ જ અહીં દર્શાવ્યું છે. ‘આપ  સરીખી’ જેવાં પદોમાં એસ્પષ્ટ થાય છે. પહેલા ઉદાહરણમાં ‘દૂઈ ગઈ (દ્વૈત પણ ગયું) પણ એવો જ શબ્દપ્રયોગ છે.

    આ પદ ‘ લાજુ ન રહીએ’માં અખો અહીંયે પોતાની  છેલ્લી પંક્તિમાં, સોનારો-સોની તરીકે ઓળખાવે  છે. એમાં પણ એણે પ્રેમભક્તિના એ જ પ્રિયા-પ્રિયતમ ની શબ્દાવલી તેમ જ પ્રતીકયોજના  દ્વારા અદ્વૈતનો બોધ કર્યો છે. કહે છે;

  ‘હે લાજુડી, બહુ લાજમાં ન રહીએ, હે સખી(=સહી એ),આવો લાગ (=આવી મનુષ્યજન્મરૂપી તક) ફરી ફરી હાથ નહીં આવે. માટે નિર્ભય (= નીડર) થઈને શ્યામની પાસેજઈને પ્રેમથી ગળે વીંટાઈ એની સાથેના દ્વૈતભાવને મિટાવીદે.એવી નિર્ભયતાથી, જ્ઞાનની એવી પરમ સીમાએ જઈને જપરમાત્માને પ્રાપ્ત કરી શકાય.

6

સંકલન: સુરેશ દલાલ/પાના-1 અને 2

વજન કરે તે હારે રે મનવા !

ભજન કરે તે જીતે.તુલસીદલથી તોલ કરો તો

બને પવન-પરપોટો,

અને હિમાલય મૂકો હેમનો

તો મેરુથી મોટો.

આ ભારેહળવા હરિવરને

મૂલવવા શી રીતે?

એક ઘડી તને માંડ મળી છે

આ જીવતરને ઘાટે,

સાચ-ખોટનાં ખાતાં પાડી

`

એમાં તું નહીં ખાટે;

સહેલીશ તું સાગરમોજે કે

પડ્યો રહીશ પછીતે?

રે મનવ, ભજન કરે તે જીતે.

આવ,હવે તારા ગજ મૂકી,

વજન મૂકીને વરવાં,

નવલખ તારા નીચે બેઠો

કયા ત્રાજવડે તરવા?

ચૌદ ભુવનનો સ્વામી આવે

ચપટી ધૂળની પ્રીતે,

રે મનવા,ભજન કરે તે જીતે.

       માપીને કોઈ પામી શકતું નથી.જે

પામતો હોય છે તે માપતો નથી હોતો નેજે માપતો હોય છે તે પામતો નથી. દરેક વસ્તુનાં તોલમાપ ન હોય.અથવા એમ કહીએ કે તોલમાપ કરીએ ત્યારે ભલભલી લાગણી કે વ્યક્તિ કે ખુદ પરમાત્મા પણ વસ્તુ થઈ

જાય. સ્વજન હોય તે પ્રેમ કરે, ન્યાય ન તોળે,

   જે ભક્તિ કરે છે. ભજન કરે છે તે જીતે છે.વજન કરનારો જીવતો લાગે-પણ જીતે નહીં

અંતે તો ભજનનો મહિમા.

    આપણાં કાટલાંયે ખોટા. તુલસીદલ લાવો કે હેમનો હિમાલયલાવો, નહિવત હોય કે ભારેહોય-હરિવરને મૂલવાય  નહીં એતો હવાથી યે હળવો છે. એને પામવાથી એક જ રીત – અને તે નામસ્મરણ, ભજન.

   આપણે મળેલી ક્ષણને વેડફીનાખીએછીએ. કુંવારી ક્ષણ  મળે કેટલી? ખંડિત ક્ષણો મળે છે—અથવા મળેલી ક્ષણને આપણ્રે અખંડિત રહેવા દેતા નથી. આપણે કોરા કાગળ પર હાંસિયાજ દોરીએ છીએ. આ સારું, આ ખોટું, આ પુણ્ય આ પાપ—આમ ને આમ જ બધું ગુમાવીએ છીએ.સાગરનાં મોજાં પર સહેલવાને બદલે પછીતે પડી રહીએ છીએ. વહેવાને બદલે  સ્થગિત થઈએ છીએ.

   આપણગજ ખોટા હોય અને ટૂંકા.આપણાં વજન વરવાં.રાતરાણીનીમહેક માણવાને બદલે એ મહેકનું પૃથ્ક્કરણ કરી તો આનંદ અળપાઈ જાય.પ્રત્યેક વસ્તુ લઈને તર્કની લેબોરેટરીમાં ન લઈ જવાની હોય. પૃથક્કરણનો નશો નહીં—પણ સંયોજનનો આનંદ હોવો જોઈએ. ગણિત કે ગણતરી નહીં—પણ અગણિતનો અર્થ હોવો જોઈએ. નવલખ તારાની નીચે આપણું વેપારી મન  ત્રાજવું લઈને બેઠુંહોય –તો આપણે ભિખારી જ પુરવાર થવાના. અને અલગારી ઈશ્વર તો આપણાથી આઘો જ રહેવાનો.

    ચૌદ ભુવનનો સ્વામી છે તે બહારના વૈભવથી નહીં આવે પણ એપૂર્ણ અને સાચી હોય –તોખુદ ખુદા પણ આવ્યા વિના રહેશે

નહીં.

આપણી કવિતામાં મકરંદી  મિજાજ એ નોખી, અનોખી વાત છે.