“ભેદની ભીંત્યુંને આજ મારે ભાંગવી”
મનુભાઈ પંચોળી ‘દર્શક’
સંપાદક: મહેન્દ્ર મેઘાણી/લોકમિલાપ,ભાવનગર.
સંપાદકની નોંધ
ઝવેરચંદ મેઘાણીની 75મી જન્મજયંતી પ્રસંગે1972માં શ્રીમનુભાઈ પંચોળીએ લોકભારતી ગ્રામવિદ્યાપીઠમાં આપેલાં ત્રણ વ્યાખ્યાનો કુલ છએક કલાક ચાલેલાં. તેની ટેઈપ ઉતારેલી એની પરથી લોકમિલાપે 83 પાનાંની પુસ્તિકા ““ ભેદની ભીંત્યુંને આજ મારે ભાંગવી”” તે વરસે બહાર પાડેલી. ખીસાપોથીના કદમાં સમાય તેવો તેનો આ સંક્ષેપ છે.
********
કાલે હું ચોટીલા ગયો હતો. ચોટીલામાં ચામુંડાનો સુંદર મજાનો ડુંગર છે. ડુંગરના પેટાળની નીચે બહુ મોટી સભા ભરાઈ હતી. ચોટીલામાં આવડો મોટો સમુદાય એકઠો નહીં થયો હોય. પણ મેઘાણીનું એ જન્મસ્થળ, અને મેઘાણીને પોતાની અંજલિ આપવા બધા એકઠા થવાના, એવું સાંભળીને હજારો લોકો આવેલા. પોતાના જ કુટુંબમાં કોઈ મુરબ્બીની ગુનગાથા ગાવાની હોય, અને તેમાં હું રહી જાઉં તો કેટલી મોટી ખોટ જાય—તેવા તેમના ભાવો હતા.
મેઘાણીભાઈના આ મણિમહોત્સવ અંગે જ્યાં જ્યાં જવાનું થાય છે ત્યાં લોકોની બહુ મોટી મેદની જામેલી હોય છે.ત્યાં જે બોલાય છે તે બધા સમજે છે તેવું કાંઈ નથી. મારો વારો તો આવ્યો લગભગ બે કલાક પસાર થયા પછી. ત્યારે મેં લોકોને ધન્યવાદ આપ્યા : “તમે અમને સહન કરી લો છો એને માટે તમારો પાડ માનવો જોઈએ. પન તમે સહન કર્યું તેની પાછળનું એક કારણ એ છે કે તમને એમ છે , કે મેઘાણી અમારો માણસ હતો, અમારા માણસનું કાંઈક સારું સારું બોલાય છે; પછી અમે સમજીએ કે ન સમજીએ.”
અજ્ઞજનોમાં એક ગુણ હોય છે, એક કદર હોય છે. એ લોકો કાંઈ શબ્દને નથી વળગતા, ભાવને વળગે છે કે, ભાઈ, આ લોકો મેઘાણીનું કાંઈક સારું સારું કહેવા આવ્યા છે—પછી બસ, વચમાં કાંઈ ન સમજાય તોપણ વાંધો નહીં. જેમ આપણે મૂર્તિની આરતી ઉતારતા હોઈએ ને બ્રાહ્મણ સંસ્કૃતમાં બોલતા હોય, એ કાંઈ આપણે સમજતા થોડું હોઈએ ? પણ આપણે આરતી ઉતારીએ ત્યારે આપણા મનમાં હોય છે કે, બહુ સારું ! બહુ સારું !ભગવાનના ગુણ ગાય છે. બસ, આટલા ઉપરથી પૂજામાં આપણી સ્થિરતા આવે છે. મેં આ લોકોને કહ્યું, “મેઘાણી તમારો માણસ છે તેમ માનીને તમે બે-ત્રણ કલાકથી બેઠા છો, પણ તમે બેઠા તેમ અમેય પાછા બેઠા છીએ—જે તમારા જેવા નથી. અમે તો પંડિતો મનાઈએ છીએ. અને છતાં અમે પણ ત્રણ કલાકથી બેઠા છીએ; તો અમારી ધીરજનું શું કારણ છે ?એનું કારણ એ છે કે મેઘાણીએ તમને તમારો પરિચય કરાવ્યો, અને અમનેય તમારો પરિચય કરાવ્યો. તમને પણ ખબર નહોતી કે તમે કોણ છો, અને અમને પણ ખબર નહોતી કે તમે કોણ છો. આ મોટું સેતુબંધનું કામ કર્યું. એક મોટો દરિયો હતો તમારી અને અમારી વચ્ચે. તે દરિયા પર તેમણે પાળ બાંધી દીધી. એટલા માટે અમે પણ મેઘાણીમય થઈ ગયા છીએ, તમે પણ મેઘાણીમય થઈ ગયા છો.”
મહાત્મા ગાંધી બહુ તોળી તોળીને શબ્દો વાપરતા તે આપણે જાણીએ છીએ. અને એમનો તો એવો દાવો હતો કે, ‘એક શબ્દપણ મારા મોંમાંથી અજાગૃતપણે નીકળશે નહીં !’ તેમણે મેઘાણીને રાષ્ટ્રીય શાયર કહ્યા. તેનો અર્થ શો ?
ગાંધીજીના મનમાં રાષ્ટ્રીય શાયરનો અર્થ એ હશે કે રાષ્ટ્રના જે બે વિભાગો પડી ગયા છે—ભણેલા ને અભણ – એ બેને જે સાંકળી શકે તે રાષ્ટ્રીય શાયર. એ બે વચ્ચેની, જો મેઘાણીની ભાષામાં કહીએ તો —
હે જી “ભેદની ભીંત્યુંને આજ મારે ભાંગવી”,
મનડાની આખરી ઉમેદ.
આ જે એની ઉમેદ હતી તે ગાંધી પારખી ગયેલા. એ બેની વચ્ચે જે દીવાલ ઊભી છે—ભણેલા ને અભણની વચ્ચે—તે દીવાલ તૂટે નહીં ત્યાં સુધી રાષ્ટ્ર એક થઈ શકે નહીં. નેતા વિનાનું લશ્કર ન હોય અને લશ્કર વિનાનો નેતા ન હોય. લશ્કર પડ્યું છે આમજનતાનું અને નેતા છે ભણેલા. નેતાને આમજનતા ગમતી નથી અને આમજનતાને નેતાનો કોઈ પરિચય છે નહીં.
અંગ્રેજોને પ્રતાપે અહીં આપણે ત્યાં એવો એક મધ્યમ વર્ગ પેદા થયો હતો કે જેને પોતાની જનમ-ભોમકા, પોતાની જનેતા તરફ લાજ આવવા માંડી. તેના પ્રત્યે એક તુચ્છ ભાવ આવવા માંડ્યો. તેનું જેટલું સારું તેટલું બધું આ લોકોને ખરાબ લાગે તેવી સ્થિતિ પેદા થઈ. કપડાં, બોલવાની રીતભાત, જીવનના ખ્યલો એ બધાંમાં એક વિચ્છેદ ઊભો થયો. જેટલું તળભૂમિનું, તળપદું, અસલ, તેના તરફ એક પ્રકારનો તુચ્છભાવ ભણેલા વર્ગમાં પેદા થયો.
મહાત્મા ગાંધીએ વિકારનું બહુ મોટું પરિવર્તન કર્યું અને તે યુગમા6 જીવનારાઓ ધીમે ધીમે લોકો તરફ, લોકોની સેવા તરફ વળતા થ્યા. પણ જેઓલોકોની સેવા તરફ વળતા જતા હતા તેમને પણ લોકોને ચાહતા કરવા એ જરૂરી વત હતી. વિચાર આપવો એક વસ્તુ છે અને વિચારને રંગ, રૂપ, આકાર, દેહ આપવો અને તેને બોલતો કરવો એ જુદી વાત છે. મેઘાણીએ મહાત્માગાંધીનુ6 કામ કર્યુ6 હોય તો આ કર્યુ6 છે. મહાત્મા ગાંધીએ બણેલા લોકોને લોકાભિમુખ થવાને પ્રેર્યા. પણ મેઘાણીએ કર્યુ6 કે તમે જેને લોક અકહો છો તે લોક શું છે તેને સજીવ કરી બતાવ્યું.
આપણી એકબીજાને ન ઓળખવાની આળસ હતી તે મેઘાણીએ ખંખેરી નાખી. આવડા મોટા સમાજમાં, રાખમાં જેમ અમૃત છાંટે અને મડદાંબેઠાં થઈ જાય તેમ, રાખમાંથી માણસ થાય તેવી સ્થિતિ તેમણે પેદા કરી. પાળિયા, દેરીઓ, જંગલ-પહાડ, પોતાનાં ગામ, બધાં તરફ ભણેલા જુવાનિયા આદરથે જોવા લાગ્યા.મેઘાણીની મોટામાં મોટી સેવા આ હતી. કારણ કે તમે જેની સાથે એકતા કરવા માગતા હો તેની સાથે પરિચય થવો જોઈએ. અને તેને ચાહો એવો પરિચય થવો જોઈએ. મેઘાણીએ લોકની વૈવિધ્યભરી, રંગરૂપભરી સૃષ્ટિ આપણી પાસે ખડી કરી દીધી, અને તેના પ્રત્યે રુચિમોહિની પેદા કરી. મેઘાણીને વાંચ્યા પછી કોઈ માણસ સામાન્ય જનનો તિરસ્કાર કરી શકશે નહીં. ડોસાંડગરાં, ગામઠી વાણી બોલવાવાળાં, થીગડાં દીધેલાં, મેલાં કપડાં પહેરવાવાળાં—ગમે તેવાં હોય, પણ તેના પ્રત્યે એક પ્રકારનો અહોભાવ પેદા કર્યો. મેઘાણીએ જેને આપણે વાતાવરણ કહી છીએ –જે વાતાવરણ વિના હુ6 કે તમે જીવી શકતા જ નથી –તે વાતાવરણ સરજી, વિચારને એ વાતાવરન દ્વારા પ્રત્યક્ષ કર્યો કે, લોક એટલે શું?
લોક એટલે શું ? મેઘાણીએ જ્યારે લોકની વાત કરી છે ત્યારે તેમાં રાજાઓ પણ આવે છે, ખેડૂતો પણ આવે છે, વાણિયા પણ આવે છે. તેમાં બહારવટિયા પણ આવે છે; સમાજના કાનૂનોનો ભંગ કરી સમાજને વેરવિખેર કરવાને માટે જે નીકળી પડ્યા છે, તેનો પણ તે લોકમાં સમાવેશ કરી નાખે છે. સાધુસંતો આવે જ છે. ખારવા આવે છે, હજામ આવે છે. હરિજન આવે છે. મુસલમાનો આવે છે, હિંદુઓ આવે છે, મકરાણી આવે છે, બલોચ આવે છે, વાઘેર આવે છે. આ બધા જુદા જુદા લોકે તેમાં પ્રવેશ કર્યો છે.
મહાત્મા ગાંધીએ અસ્પૃશ્યતા-નિવારણનું બહુ મોટું આંદોલન ચલાવ્યું, હરિજનો—અછૂતોનો ઉદ્ધાર કર્યો. મેઘાણીના સાહિત્યની અંદર હરિજનોની વાર્તાઓ છે.
ખાંભાની એક આહીરાણી. દુકાળ પડ્યો એટલે મિતિયાળા પોતાના ભાઈ પાસે ગઈ, કાંઈક ટેકો લેવા માટે. ઘેર ગઈ ત્યાં ભાઈ જોઈ ગયો કે બહેન આવે છે, એટલે પાછલે બારણેથી નીકળી ગયો. એની વહુને પૂછ્યુંકે, “ભાભી, મારા ભાઈ ક્યાં?” તો કહે, “તમારા ભાઈ તો ગામ ગયા છે.”
બહેને જોયું કે, મને કાંઈક આપવું પડે એ બીકે ભાઈ નાસી ગયો છે. રોતી રોતી પાછી ચાલી. ત્યં પરવાડે જોગડો ઢેઢ રહે. નાનું એવું ગામ. સૌ એકબીજાને ઓળખે. બાઈને રોતી જોઈને જોગડો કહે, “બહેન, બા, શું કામ રડે છે ? ”
“ મારો ભાઈ મરી ગયો.”
જુઓ આ લોકવાણી: ‘મારો ભાઈ મરી ગયો.’ દેહ છે એ જીવનની નિશાની છે જ નહીં, પણ દેહ મારફતે તમે શું પ્રગટ કરો છો તે તેની નિશાની છે :’મારો ભાઈ મરી ગયો.’
“અરે ! શું વાત કર છ ?”
ત્યારે કહે છે : “હું એને ઘેર ગઈ ત્યારે દાણા આપવા પડે તે બીકે પાછલા બારણેથી ચાલ્યો ગયો.”
:પણ એમાં રુએ છે શા માટે? હું તારો ભાઈ નથી કે? આવ ઘરમાં.”
એક ગાડી જુવાર ભરી દીધી અને છોકરાને કહે :” આ ગાડું ફુઈને ત્યાં મૂકી આવ.”
છાંટ નાખીને જુવાર આપી હશે ? છાંટ લઈને લીધી હશે ?—કાંઈ ખબર નથી. પણ લોકોએ નોંધ્યું કે એક હરિજને કહ્યું કે, ‘હું તારો ભાઈ !’ અને એને લેવામાં સંકોચ ન થયો.
થોડા દહાડા પછી મિતિયાળા ઉપર કાઠીઓનું કટક આવ્યું અને લડતાં લડતાં જોગડો મરાણો. માણસે બાઈને સંદેશો આપ્યો : ‘ જોગડો મરાયો !’ બાઈ ઊંચે ચડીને ઘરને ગાર્ય કરતી હતી ત્યાંથી પડતું મૂક્યું અને શું મરશિયા ગાયા !-
તું વણકર ને હું વણાર,
નાતે કાંઈ નેડો નહીં;
તું હરિજન અને હું આયરાણી. નાતજાતનો કોઈ સંબંધ સંભવે નહિ—
તારા ગણને રોઉં, ગજમાર !
હે ‘ગજમાર’ કહેતાં હાથીને મારવાવાળા ! ધીંગાણામાં જેણે કંઈક કાઠીઓને મારી નાખ્યા એવો શૂરવીર તું મારો ભાઈ.
એ ઇ તારી જાતને ન જોઉં, જોગડા !
જ્યારે સમાજમાં આ રચાયું હતું ત્યારે મહાત્મા ગાંધીનો જન્મ નહોતો થયો.
*******
વાંકાનેર દરબારગઢમાં મામેરાનો સમય છે. રાજાની રાણી રાહ જુએ છે કે, મારો દીકરો પરણે છે, તો પિયરિયાં કાંઈક બધું લઈને આવશે. હવે બન્યું છે એવું કે, પેલા લોકો ભૂલી જ ગયા છે. આનું પિયર ગાંફમાં—ભાલમાં, ભુલાઈ ગયુ6. હવે શું થાય ? અને અહીંયાં બધાં રાણીની મશ્કરી કરે છે. બાઈ છે ઈ રોવે છે મહેલના પછવાડે એક બારીમાં બેસીને. ત્યાં નીકળ્યો એક ઢેઢ. તે ગાંફનો, કંઈક કામે આવેલો. તેને થયું કે લાવને, બહેનને કંઈ કહેવા-કારવવાનું હોય કે સંદેશો દેવાનો હોય તો લેતો જાઉં. તે જઈને જુએ છે ત્યારે બહેન કહે કે, “જોને, મારે તો આવું થયું છે. કોઈ ખબર નથી આવ્યા અને મામેરાનું ટાણું થઈ ગયું છે. આ લોકો મને પીંખી ખાશે !”
“એમાં શું મુંઝા છ ? ફિકર કર્ય મા, હું જાઉં છું ત્યાં.” એ તો ગયો વાંકાનેરના રાજસાહેબ પાસે. જઈને ઊભો રહ્યો, સલામ કરી.
“ક્યાંથી આવો છો ?”
“ગાંફથી. મામેરાનો સમય છે તે મામેરાની વાત કરવા આવ્યો છું.”
“અહોહો ! વાંહે ગાડાં ચાલ્યા આવતાં હશે, ખરું ને ? રથબથ ભરીને આવે છે ને મામેરું ભાણેજ માટે ?”
“ બાપુ, ગાંફના દરબાર કાંઈ ગાડાં ભરીને મામેરું મોકલે ? અરે ! એણે એમ કહ્યું છે કે, અમારું ખસ્તા ગામ મામેરામાં આપી દેવામાં આવે છે.”
બે હજારની વસ્તીનું ગામ. ઈ કહે, ‘આપી દેવામાં આવે છે !’
રાજા તો જાણે જોઈ જ રહ્યો કે શું બોલે છે !
“કાંઈ કાગળ-બાગળ ?”
“કાગળ-બાગળ શું હોય ? શું અમારા દરબારને એની રૈયત ઉપર વિશ્વાસ નથી, કે વળી કાગળ મોકલવો પડે ? અમારા બાપુને રૈયત ઉપર પૂરો ભરોસો છે, એટલે મને મોકલ્યો છે. મોઢામોઢ તમને ખસ્તા આપી દીધું.”
મહેલમાં તો બધે આનંદ-ઓચ્છવ થઈ રહ્યો. આણે તો પછી મૂઠીઓ વાળીને મારી જ મૂક્યાં. એને એમ થયું કે, ઓલ્યા ખબર કાઢવા જશે અને કાંઈ ગોટાળો થઈ જશે ! એટલે એ તો સીધેસીધો ગાંફ જઈને ઊભો રહ્યો. બાપુને ક્હે, “મારવો હોય તો મારો અને ઉગારવો હોય તો ઉગારો. હું એવું કામ કરીને આવ્યો છું કે જે કરવું હોય તે કરજો.”
:શું છે પણ ?”
ત્યારે કહે કે, આપણી બહેનને મામેરું કરવાનું હતું અને હું તો મામેરામાં ખસ્તા ગામ આપી આવ્યો છું.”
“અરે ! હા, હા, મામેરું તો અમે ભૂલી જ ગયેલા !”
“પણ બાપુ, હું તો ખસ્તા આપીને આવ્યો છું. બહેન બિચારી બહુ આંસુડાં પાડતી’તી.”
દરબાર ઊભા થઈએને પીઠ થાબડે છે કે, “રંગ છે, રંગ છે ! અરે, તને ઠપકો આપવાનો હોય ? જા, બધી ઢેઢવાડાની બાઈઓને બોલાવી લાવ. આપણે ત્યાં ગીત ગાવાં છે.”
ઢેઢવાડાની બધી બાઈઓનાં ગીતથી દરબારગઢ ગાજી ઊઠ્યો. આજ તો એમણે ખસ્તા ગામ આપ્યું હતું-બાપુએ નહિ, એવા તૉરમાં ને તૉરમાં ગીતનાં પૂર વહ્યાં તે દહાડે.
*********
નેસડા ગામની એક હરિજનની છોકરી બરવાળા પરણાવેલી. પછી તેને ધણીની હારે બન્યું નહીં હોય , એટલે પિયર આવતી રહી. તો પેલા એના ધણીએ બરવાળાના બે કાઠીઓને સાધ્યા. કહે કે, તેને ઉપાડી લાવો. એટલે તેને ઉપાડીને ભાગ્યા આ બે કાઠીઓ.
એનો બાપ ને ભાઈઓ રોતાં રોતાં ગયા સિહોરમાં. ત્યારે રાજધાની ભાવનગરમાં નહીં, એટલે સિહોરમાં જઈને દરબારગઢમાં રોતાં રોતાં બેઠા. અને એમ કહે કે “અરે બાપા, અમારા ઢેઢનું કોઈ ધણી નહીં ? અમારી દીકરીને ઉપાડી ગયા ને પારેવડીને મારી નાખશે.” શું કરે? ઈ રોતાં રોતાં બેઠા છે, ઈ રોવે છે, ત્યાં ઉપરથી રાજાનો કુંવર હેઠો ઊતર્યો—જેને પછીથી આતાભાઈ કહ્યા.
આતાભાઈ જુવાન, સોળ-સત્તર વરસનો હશે. તેણે કહ્યું કે, “ શું છે ?”
ત્યારે કહે કે, “અમારી દીકરીને કાઠી ભગાડી ગયા છે.”
આતાભાઈ બોલ્યા: “ઘોડી મગાવ, ઘોડી મગાવ.” સામાનબામાન નાખ્યો નહીં ને ઘોડેસવાર થઈને જાય છે. ત્યાં તેનો બાપ અખેરાજજી કહે, “અરે, બેટા, તારે જવાનું ન હોય. તું હજુ નાનો છે. આપણી ફોજ મોકલીએ છીએ.”
“ ફોજ કે’દી જાય ? ત્યાં સુધીમાં તો બાઈને ઠેકાણે કરી દીધી હોય ! મૂકી દ્યો. મને જવા દ્યો.”
“અરે ભાઈ, એમ ન જવાય.”
ત્યારે કહે :”રાખ્ય, રાખ્ય, ભગતડા, એમ રાજ નો થાય !”
બાપને શું કહે છે ?—‘ભગતડા, એમ રાજ નો થાય !’
બાપનું કાંડું છોડાવીને મારી મૂકી ઘોડી અને ચમારડી આગળબેય કાઠીને ભગાડીને દીકરીને પોતાની બેલાડ્યેબેસાડીને આવ્યા ગઢમાં. મૂકી બાપના ખોળામાં અને કહે, “ આ તમારી દીકરી.”
ત્યારે લોકમાં હરિજન હતા. હરિજનસેવાની વાતો નહોતી, અને એ કલ્પના પણ નહોતી, પણ એ હરિજનો માટેની એક અમીસરવાણી તે સમાજમાં વહેતી હતી.
મેઘાણીની વાર્તા વાંચીને અમને એમ સમજાયું કે મહાત્મા ગાંધી આ ભૂમિમાં શું કામ પાક્યા અને આફ્રિકામાં કેમ ન પાક્યા; કાંઈક કારણ હોવું જોઈએ અને અમારા મનનું એક અનુસંધાન થઈ ગયું.
*********
જત મુસલમાનની છોકરી. સિંધનો બાદશાહ સુમરો વાંહે પડેલો. ભાગતાં ભાગતાં ભીમોરાના ગઢમાં આવીને ઊભાં રહ્યાં અને ત્યાં એને આશરો આપ્યો પરમાર રાજપૂતોએ.લડાઈ થઈ પરમારો અને સિંધના સુમરાઓ વચ્ચે—એક મુસલમાન છોકરીને રક્ષવા માટે. લડાઈમાં ઘાયલ થયાનું દૃશ્ય છે :ડુંગરની ટેકરી ઉપર બે જોદ્ધા પડ્યા છે : એક જત અને બીજો પરમાર.નીચે પરમાર છે અને ઉપર જત; જત મુસલમાન અને પરમાર હિંદુ. ઉપરથી જતનું લોહી દડતું દડતું નીચે આવે છે અને પેલા પરમારના લોહીમાં ભેગું થાય તેમ છે. ત્યારે પેલા જતને એમ થયું કે, અરેરે, આની અવગતિ થશે. એટલે પોતાના લોહીની આડી પાળ બાંધે છે. હળવે હળવે પેલો પરમાર, જેનું નામ આસો તે, કહે છે :
ઇસા, સુણ આસો કહે,
મરતાં પાળ્ય મ બાંધ્ય;
જત પરમારાં એક જો,
રાંધ્યો ફરી મ રાંધ્ય.
“આપણે તો બધા એક થઈ ગયા. એક નિર્દોષ બાળાને માટે લડતા લડતા મર્યા. હવે આપણે નોખા કેવા ? રંધાઈ ગયું. ફરી વાર રાંધ્ય તોય ઈ છે ને ન રાંધ્ય તોય ઈ છે. આ આડશ ન રાખ્ય, ન રાખ્ય આપણી વચ્ચે.” આ તે દીથી જત-પરમાર હજી પરણે છે. પરણવાનો પ્રતિબંધ નથી બન્ને વચ્ચે.
ત્યારેઆ છે લોકસંસ્કૃતિ. લોક એટલે હિંદુ પણ નહીં, ને લોક એટલે મુસલમાન પણ નહીં. લોક એટલે વાણિયો પણ નહીં, અને લોક એટલે બ્રાહ્મણ પણ નહીં. લોક એટલે કણબી પણ નહીં અને લોક એટલે હળ પકડવાવાળા કે બરછી પકડવાવાળા પણ નહીં. એવું કાંઈ નહીં .
********
લોકસાહિત્યની અંદર મેઘાણીએ આપણી આગળ જે સૃષ્ટિ ઊભી કરી છે એ સૃષ્ટિની કોઈ વિશેષતા હોય તો એ છે કે શૂરવીરતા વિનાનું કોઈ પાસું જ નથી. મેઘાણીના લોકસાહિત્યમાંથી નીકળશે ક્યો ધાગો ? શૂરવીરતાનો, શૂરવીરતાનાં વિધવિધ સ્વરૂપોનો. એમાં શૂરવીરતા વિનાનો શૃંગાર નથી, શૂરવીરતા વિનાની કોઈ ઉદારતા નથી; શૂરવીરતા વિનાનું કશું છે જ નહીં. જ્યારે વેર હોય છેત્યારે વેર પણ શૂરવીરોનુ6 છે.
મેઘાણીની બે વારતાઓ ફરી ફરી વાંચી જવા જેવી છે :એક ‘વેર’ અને બીજી ‘દુશ્મનોની ખાનદાની.’
ચોટીલા સંમેલનમાં ચામુંડાની ટેકરી બતાવીને મેં કહ્યું હતું કે, આ ટેકરી ઉપર ભોકો વાળો આવીને ઊભો રહ્યો હતો, લડવા માટે.બોલાવ્યો હતો ચોટીલાના રામ ખાચરે. લડવા માટે આવેલો, કારણ કે રામ ખાચરના ભત્રીજાને ભોકા વાળાએ મારી નાખેલો. રામ ખાચરે વેર લેવાનું હતું. દરમિયાન રામ ખાચરની દીકરી હળવદ ચૂડીઓ પહેરવા ગઈ, ત્યાં હળવદના રાજાએ તેને રોકી દીધી. ત્યારે અહીંયાં રામ ખાચરને મૂંઝવણ થઈ પડી કે આ ભોકા વાળા સાથે લડવા ન જઈયે તોયે મુશ્કેલી, અને હળવદના રાજા સાથે લડવા ન જઈએ તોપણ મુશ્કેલી. કરવું શું? ત્યાં દીકરીની આબરૂ જાય છે, અહીં અમારી આબરૂ જાય છે. મૂંઝવણની જ્યારે ભોકા વાળાને ખબર પડી ત્યારે ભોકા વાળાએ શું કહ્યું ? “લડવું હશે તો પછીથી લડાશે. આપણે હમણાં વેરને ભોંમાં ભંડારી દઈએ. તારી દીકરી છે ઈ મારી નથી ? લડવાના બીજા ક્યાં મોકા નથી ?પણ જો દીકરીની આબરૂ એક વાર ગઈ, તો મારે ને તારે આ દુનિયામાં મોઢું દેખાડાશે નહીં. વેર જૂનાં નથી થતાં.” અને સાથે જઈને દીકરીને બચાવી આવ્યા. બચાવીને એ જ ચોટીલાના પાદરમાં પોતાનાં ઘોડાં અલગ તારવતાં કહે, “જાવ, હવે લગન કરીને તમે બહાર નીકળો પછી આપણે લડી લઈએ. અમે ટેકરી ઉપર બેઠા છીએ.”
વેર કરવું હોય તોય આવું કરવું જોઈએ ! વેર તો હોય દુનિયામાં. ઈ તો ચાલ્યું આવે છે. પણ વેર વેરની વચ્ચે ફેર છે. પેલાએ તો કહ્યું કે, “બહાર અમે બેઠા છીએ. બહેનને પરણાવીને તમે આવો.” પણ એ કન્યા રામ ખાચરની જ દીકરી ન હતી; ભોકા વાળાની ભત્રીજી પણ હતી ને ?કાંઈક તો આવ્યું હોય ને એમાં વંશનું પોત ! તે ઈ હેઠે ઊતરી ગઈ અને કહે, “ભોકાકાકા, તમે મને દ્રુપદી જાણી—કે આ કાઠીનું કુરુખેતર કરાવી નાખું, બેય કુળનું, બાપાનું અને કાકાનું ? માંહી માંહી લડવું જ હતું, તો મને અહીં લાવ્યા જ શા સારુ ? ત્યાં જ રાખવી હતી ને ! ત્યાં મરવા દેવી હતી. મને અહીં સુધી લાવવાની શી જરૂર હતી ? હવે લડવું હોય તો મારી ગરદન પર પહેલાં તલવાર ફેરવો.” ગરદન નમાવીને ઊભી રહી.
અને ભોકા વાળો ને રામ ખાચર બંને ભેટી પડ્યા. છોકરીનાં લગન કર્યાં અને વેર ભૂલી ગયા.
*******
જે સૃષ્ટિ મેઘાણીએ ઊભી કરી છે તેમાં આણલદે જુઓ, જેને આપણે ‘શેત્રુંજીને કાંઠે’ ની વાર્તામાં મળીએ છીએ.
નાનપણમાં દેવરો અને આણલદે સાથે રમ્યાંછે. નાનપણમાં એમ છે કે અમે બે પરણશું, અને પછી પરણી શકતાં નથી. આ ગરીબ છે ને પેલી શ્રીમંત છે. આણલદેને બીજે ઠેકાણે પરણાવી દે છે, ઢોલરા જોડે. અદ્ ભુત વાર્તા છે. કોઈ શિષ્ટવાર્તા પણ એવી નખશિખ કંડારેલી નહિ હોય. આ શું કાંઈ મેઘાણીએ લખી છે ? મેઘાણીએ તો સહેજસાજ સુધારા કર્યા હશે. એ તો કંઠોપકંઠ ચાલ્યું આવ્યું છે. ત્યાં ગયા પછી તો આણલદે ઘરકામ કરવામાં પાછું વાળી જોતી નથી, પણ ઢોલરાને કહી દે છે કે દુનિયાની નજરે ભલે એ તેની પરણેતર હોય, પણ વેવારમાં નહિ. અને પછી ઢોલરાને ભાન થાય છે કે, ‘અરેરે, હું એમ માનતો હતો કે દુનિયાના બજારમાં સ્ત્રીઓ વેચાતી મળે છે. પણ માણસે માણસે ફેર છે, હો ! આને વેચાતી નો લેવાય.’ એટલે પોતે ગાડું જોડીને, તેમાં આણલદેને બેસાડીને દેવરાને ઘેર લાવીને એને કહે છે, “ આ તારી હતી, ભૂલમાં હું લઈ ગયો હતો અને મારી બહેનની જેમ રહી છે. એ તો તારી છે. અને હવે હું તને પરણાવવા આવ્યો છું.” દેવરો તરત જ પોતાની બે બહેનોને તૈયાર કરે છે. બે માંડવા નખાય છે: એકમાં આણલદે ને દેવરો, અને બીજામાં ઢોલરો ને દેવરાની બે બહેનો. ત્યારે ઢોલરો કહે છે કે, “અરે ! અરે ! હું કાંઈ એવી આશાએ આવ્યો હતો !” ત્યારે કહે : પણ બોલ્ય મા–
દીકરિયું દેવાય, પણ વઉવું દેવાય નહીં;
એક સાટે બે જાય, ઢાલ માગે તોય ઢોલરો.
સાંભળ્યું નથી હો, કે પોતાની પરણેતરને આવીને કોઈ આપી ગયો હોય. સીતા સારુ થઈને તો રામ-રાવણ વચ્ચે શું થયું, મારા બાપ ! જેવું તેવું નથી થયું. અરે, નહીંતર રાવણને મંદોદરીએ કેટલો સમજાવ્યો હતો. બધાએ સમજાવ્યો હતો. પણ ઈ રાવણ, ભાઈ ! સત્તા અને સોનામાં ચકચૂર , બાપ ! ઇ માન્યો જ નહીં. નહીંતર એણે ઢોલરાની જેમ સીતાનું કર્યું હોત તો !’ રામાયણ’ નો કેવો ખુશખુશાલ અંત આવ્યો હોત ! પણ ઈ શિષ્ટ સમાજ છે, અને આ લોક છે. શા માટે લોકમાં આ આવે છે, અને શિષ્ટમાં કેમ નથી આવતું? લોકમાં પણ ક્યારેક પતન શરૂ થાય છે. પણ તમે દાખલો યાદ રાખજો કે, શા માટે એવી બુદ્ધિ રાવણને સૂઝતી નથી ? શા માટે આવી બુદ્ધિ કર્ણ-દ્રૌપદી વચ્ચે સૂઝતી નથી? શા માટે પાર્વતી દેવદાસની હોવા છતાં દેવદાસને પહોંચાડી નહીં ? કરુણારસની કુપ્પીસમી એ રચનામાં ચરિત્રચિત્રણની કમીના નથી.પાર્વતીને ક્યો અભાગી વિસરી શકે ? આવી સ્વાધીન બુદ્ધિ, આવો નિર્મળ નેહ ક્યાં ચિતરાયો છે બીજે ? પણ તેનો અંત આંસુભીનો કેમ? આણલદેનો કેમ નહીં ? ધન-દોલત, માલિકીની ઘેરી બુભુક્ષામાંથી જન્મતા આબરૂના ખ્યાલોએ, લોક હ્રદયને ઘેરી લીધું નથી. ત્યાં તે સર્વોપરી નથી; દેવદાસના સમાજમાં છે.
દરિયો ડોળી આ બધું શોધી શોધીને આપણી પાસે મૂક્યું છે.અને એમાંથી જીવનનાં કેટલાંક મૂલ્યો, જીવનના કેટલાક કેડા, જીવનના કેટલાક પ્રકાશસ્તંભો એમણે આપણી પાસે ખડા કર્યા છે. આનાં અજવાળાંઓમાં સૌરાષ્ટ્ર, અને કાંઈક અંશે ગુજરાત પણ, ખાનદાનીભરી એકતાના અમીઘૂંટ પી શક્યું.
******
ગજાભાઈ નામે એક દરબાર અને ગામ વાવડી. ખળામાં બધું અનાજ આવ્યું છે. પટેલને મનમાં થયું કે, આટલું બધું અનાજ મેં મજૂરી કરી પેદા કર્યું, અને આ દરબાર એમ ને એમ મફતનો ભાગ લઈ જાય છે. એટલે પહેલાં રાત્રે એક ગાડું ભરી અનાજ ઘર ભેગું કરવા વિચાર્યું. તેણે ગાડું ભર્યું, પણ લોભી ઘણો. પચીસ મણ ભરવાને બદલે ચાલીસ મણ ઠાંસી દીધું. વધારે ભારવાળું ગાડું ગામના પાદરે પોગ્યું ત્યાં એક પૈડું નીકળી ગયું. પછી માટી મૂંઝાણો. એકલો ચાલીસ મણનું ગાડું શી રીતે ઊંચું કરે ? કેવી રીતે પૈડું ચડાવે ?
સવારના પહોરમાં મોંસૂઝણું થયું ત્યાં એક જણ બુકાની બાંધીને ચાલ્યો આવે. ઈ જ ગામના દરબાર ગજાભાઈ. માથે બાંધેલું, અને પૂરું અજવાળું નહીં, એટલે દરબાર ઓળખાય નહીં. પટેલે કોઈ વટેમાર્ગુ સમજી એને જ કહ્યું કે “જરાક ટેકો કરાવોને, આ પૈડું નીકળી ગયું તે ચડાવી દઉં.”
દરબાર સમજી ગયા :આપણો ખેડુ છે, અને અનાજ છાનુંમાનું લઈ જવું છે. પણ કશું બોલ્યા નહિ. મનમાં વિચાર્યું કે, આપણો ખેડુ છે; ઈ પકવે છે એટલે કોક વાર આવું થાય. આપણે સારા માણસને ઉઘાડો નથી પડવો; ઈ બિચારો શરમાઈ જશે. એટલે એણે તો નીચું જોઈને ટેકો કરી, ગાડું ઊંચું કરી પૈડું ચડાવરાવ્યું.
થોડા દિવસ પછી દરબારને ત્યાં કોઈ મહેમાન આવ્યા હશે. ગામમાંથી ગાદલાં ભેગા કરવા કોટવાળ નીકળ્યો. આ પટેલને ત્યાં ગયો એટલે પટલાણી કહે કે, “તમારી સારુ કાંઈ વહુઓનાં આણાં નથી કરાવ્યાં. અમે ગાદલાં-બાદલાં નહીં દઈએ.”
ના પાડી એટલે કોટવાળ ખિજાણો ને જેમ તેમ બોલ્યો હશે. પટેલ આવ્યા એટલે પટલાણીએ કહ્યું: બે બદામનો કોટવાળ જેમ તેમ બોલી ગ્યો, વગેરે.
પટેલ કહે : “ આવા ગામમાં રહેવું જ નથી. ગાડાં ભરીને આપણે તો બીજે ગામ જાશું.”
આડોશી-પાડોશી સૌ પટેલને સમજાવવા આવ્યા કે, “આમ ગામ છોડીને ચાલ્યા ન જવાય, આપણે કોટવાળને સમજાવશું; બીજે જશો ત્યાંયે આવું જ હશે.”
પણ પટેલ તો બસ, માને જ નહીં. ઈ તો વટમાં ને વટમાં ગાડાં ભરીને હાલતા થઈ ગયા. ચોરા પાસેથી ગાડું પસાર થયું. ચોરા ઉપર દરબાર બેઠેલા. દરબાર હેઠાઊતર્યા. પટેલને ગાડાં પાસે જઈ પટેલના કાનમાં કહે : “જ્યાં જાવ ત્યાં ગાડાને કેડ્ય આપીને પૈડું ચડાવી દે એવો ધણી ગોતજો. બીજું કાંઈ નહીં, આટલું ધ્યાનમાં રાખજો.”
પટેલ એકદમ ચમકી ગયા. એને થયું કે, આ ગજાભાઈએ તે દી મને ટેકો આપી પૈડું ચડાવ્યું’તું ? પટેલે ગાડાં પાછાં વાળ્યાં.
ત્યારે કહેવાનું શું છે ? એવો ધણી ગોતવો, એવો આગેવાન ગોતવો, કે જે આપણી એબ ઉઘાડી ન પડવા દે; ઊલટું ટેકો આપીને ગાડું હાલતું થાય એવું કરી દે. ઈ કાંઈ તે જ દિવસે જરૂરી હતું એમ છે ?સહકારી મંડળીઓમાં આ વિચાર જરૂરી નથી ? આ ટ્રસ્ટની સંસ્થાઓમાં આ વિચાર જરૂરી નથી ? પંચાયતના પ્રમુખ કે પ્રધાનો માટે આ વિચાર જરૂરી નથે ?જ્યાં જ્યાં સમૂહ ભેગો થાય છે અને આગેવાન નિર્માણ કરવાના હોય છે ત્યાં બધે જ આ વિચાર છે.
*****
એવી જ એક વાત છે.
દેપાળદે ગોહિલ સીમમાં ફરવા નીકળ્યા છે. વાવણીનો સમય છે. ખેડૂતો ઊંધું ઘાલીને વાવણિયો ચલાવ્યે રાખે છે. એમાં જોયું તો એક ખેતરમાં વાવણિયે એક બાજુ એક બળદ જોડેલ, ને બીજી બાજુ એક બાઈ.
દરબારે એ ખેતર તરફ ઘોડું વાળ્યું. હાંકનાર જાતનો ચારન લાગ્યો. “ ભાઈ, આ શું કરે છે ?”
“બળદ એક જ છે, વાવણી ન કરું તો ઊભું વરસ ખાઉં શું ? કોઈ પારકી નથી !”
“અરર, આવું તે હોય ? હું હમણાં બળદ મગાવી દઉં છું.” માણસને દોડાવ્યો. મોંમાગ્યા પૈસા આપી બળદ લઈ આવવા હુકમ કર્યો અને પેલા ચારણને કહે, “હવે તો બાઈને છૂટી કર, કાંઈક તો દયા રાખ્ય.”
“અરે, બહુ દયા આવતી હોય તો તું જ જૂતી જાને !”
રાજા દેપળદે ઘોડા ઉપરથી હેઠે ઊતરી બાઈને કહે, “બહેન, ખસી જા.” અને પોતે જૂતી ગયા. વાવણિયો બેએક ઉથલ ફર્યો હશે, ત્યાં બળદ આવી ગયો.
તે સમયે રાજા-પ્રજાના આ સંબંધો હતા, આગેવાન અને અનુયાયીઓના આ સંબંધો હતા.
એ સંબંધોમાં કેવી મુક્તતા હતી !
કદાચ કોઈને એમ થાય કે આ તો બધું લોકસાહિત્ય છે. એમાં કેટલું સાચું હશે, કેટલું ખોટું હશે ? પૂરી તો ખબર નથી. પણ પ્રબળ ઐતિહાસિક સત્ય તેની પાછળ પડેલું છે. તે દહાડે પણ પરાક્રમીઓ, પ્રેમીઓ, વૈરાગ્ય પર ઓળઘોળ કરનારા પાકતા જ હશે. લોકો તેને જોઈ મુગ્ધતા-રોમાંચ- અહોભાવની રસહેલી અનુભવતા જ હશે. આ વિરલ અનુભવ યાદ રહી જતો હશે—કાઢ્યો કઢાતો નહિ હોય.
********
મેઘાણીએ લોકસાહિત્યની જે સૃષ્ટિ ઊભી કરી તેના મૂળિયાં ક્યાં ક્યાં ફેલાયાં છે તથા તેના રસપ્રવાહને પરિણામે આપણા રાષ્ટ્રીય જીવન ઉપર તથા તેમના શિષ્ટ સાહિત્ય ઉપર શી અસર થઈ છે, તે જોવા આપણે પ્રયત્ન કરી રહ્યા છીએ. કારણકે આખરે સાહિત્યકારનું ઉત્તમમાં ઉત્તમ તર્પણ તેની છબીઓ પ્રગટ કરવામાં નથી કે તેના નામના માર્ગો ખુલ્લા મૂકવામાં નથી; તેનાં સર્જનને સમજવામાં જ તેનું બહુમાન થાય છે.
લોકસાહિત્યની જે સૃષ્ટિને એમણે સંગૃહિત કરી સંસ્કારી તેનું એક મહત્ત્વનું લક્ષણ એ દેખાયછે કે આજુબાજુના જીવન સાથે એ ગાઢભાવે સંકળાયેલી છે. લોકસાહિત્યની અંદર માત્ર માણસની જ વાતો નથી આવતી, પણ જેના સહકારથી માણસ જીવી રહ્યો છે તેની મમતાભરી વાત માણસની જોડાજોડ આવે છે. પછી ભલે તે જમીન હોય, ઘોડાં હોય, ગાયભેંશ હોય, પાણી-શેરડો હોય, ખળખળતી વહેતી નદી હોય, કે ગીરનું ગાજતું જંગલ હોય. લોકસાહિત્યની સૃષ્ટિની એ વિલક્ષણતા છે કે મનુષ્ય ત્યાં નથી એકાકી કે નથી એકાધિપતિ. માર્કસે જેને ‘એલિયેનેશન’ કહ્યું છે—આજુબાજુની સૃષ્ટિ જોડેનો પરભાવ, અને એમાંથી નીપજતો પોતાના વિશેનો પણ પરભાવ, જે અત્યારના યંત્ર-ઉદ્યોગી સમાજની મોટી સમસ્યા થઈ ગઈ છે—તેની એ સૃષ્ટિમાં હયાતી નથી. યંત્રોદ્યોગી સમાજમાં માણસ પોતાની જાતથી તથા પોતાની આજુબાજુની સૃષ્ટિથી અલગ પડી ગયો છે. એ તેમાં રહે છે, છતાં તેની જોડે કશો પોતીકો ભાવ અનુભવતો નથી. કશા જ ધ્યેય વિનાના, અસ્તિત્વ શેના માટે છે તેની કોઈ ખાતરી વિનાના, આ અતિ જટિલ જગતમાં માણસ વેરાન બિયાબાંમાં અટવાઈ ગયો છે.
લોકસાહિત્યમાં આજુબાજુની સૃષ્ટિ અને મનુષ્ય એક થઈ ગયાં છે. જેવા રસથી માણસનું વર્ણન થાય છે, એવા જ રસથી ઘોડાનું, ગાયોનું, નદીઓનું વર્ણન થાય. માણસ જ મહત્ત્વનો છે એવું નથી. કારણકે તે માણસના જન્મનું તેની આજુબાજુની સૃષ્ટિ વિના કશું જ મૂલ્ય નથી. પૃથ્વી એ માનવી માટે પેટ્રોલ કાઢવાનું, કોલસો કાઢવાનું કે સોનું કાઢવાનું સાધન નથી. ધરતી તો મા છે—
રે જી લાખા,
ખુંદી તો ખમે માતા ધરતી ને
વાઢી તો ખમે વનરાઈ;
કઠણ વચન મારાં સાધુડાં ખમે,
નીર તો સાયરમાં સમાય જી.
ધરતી, વનરાઈ, સાયર વિશેનો આ ભાવ લોકસાહિત્યમાં વણાયો છે. સમગ્ર સૃષ્ટિ સાથે માણસે જાણે ‘અનાક્રમણના કરાર’ (નૉન-એગ્રેશન પૅક્ટ) કરેલ છે. હું તારા પર આક્રમણ નહીં કરું, હું તને વાપરી નહીં કાઢું, તારી રાખ પર મારો વિજ્યધ્વજ નહીં ફરકાવું, તું મારું સાધન નથી, એમ જાણે કહ્યું છે. ‘નૉન-એગ્રેશન પૅક્ટ’ અધૂરો શબ્દ છે. સ્વાઇત્ઝરનો ‘રેવરન્સ ફોર લાઈફ’,જીવંત સૃષ્ટિ માટેનો અહોભાવ , વધારે સમુચિત શબ્દપ્રયોગ છે.
લોકસાહિત્યને મૂલવવા માટે જ આ સમજ બહુ ખપની છે. આપણે એ સમાજમાં પાછા જઈ શકીએ તેમ નથી. પણ તે સમાજ જે કારણે માનસિક રીતે તંદુરસ્ત, દિલાવર,ખેલદિલ રહ્યો હતો તે વસ્તુ આપણે નવા સમાજમાં નહીં લાવીએ તો આ સમાજ તુચ્છ બની જશે.
આનો અર્થ એવો નથી કે સૃષ્ટિની અંદર અન્યાય ક્યાંયે નથી, અથવા તો અણગમતા બનાવો નથી બનતા. મનુષ્યરચિત કોઈ સંસ્થા પૂરી નિર્દોષ હોતી નથી.
લોકસાહિત્ય આવી ઊણપો અને અન્યાયો વિષે સજાગ છે. જેણે એ સાહિત્ય સરજ્યું એણે નોંધમાં વેરાવંચાવાળું વર્તન રાખ્યું નથી. એ જમાનાના લોકોમાં અડદાપડદા વિનાની સીધી વાતો કરવાની ટેવ છે. એ વખતે બધું સીધું જ છે. અણઘટતું લાગે તોપણ સીધું જ કહે છે, અને તેથી એ બનાવ તરફ આપણો વિરોધ આપોઆપ પ્રગટે છે. આપણા મનની અંદર એ સ્થિતિ ચાલુ રહે તેવું થતું નથી. બે ગીતો બહુ જાણીતાં છે :
વહુએ વગોવ્યાં મોટાં ખોરડાં રે લોલ.
ઘણા દહાડે વહુ પોતાને પિયર ગઈ, સુખદુ:ખની વતો થાય છે. મા પૂછે છે :”બહેન, તું કેમ દૂબળી છો ?” દીકરી કહે છે :
કવળા સાસરિયામાં જીવવું રે લોલ.
વાત સાંબળી તેની નણંદે; નણંદે જઈને ઘેર વાત કરી: ભાભી તો આપણા ઘરનું વગોણું કરતાં હતાં–
વહુએ વગોવ્યાં મોટાં ખોરડાં રે લોલ.
હવે એ ગવાય છે ત્યારે જે ઘરમાં આ બાઈ દુ:ખી થાય છે તેને માટે ‘મોટા’ શબ્દ વાપર્યો છે. પણ સાંભળનારના મનમાં ઊંધી જ પ્રક્રિયા થાય છે. આ મોટા મનાતા ઘર માટે વિરોધ જાગે છે. આ ગીતના ઢાળમાંથી કરુણ રસની સિતારી વહે છે. રચનારે તો તેમાં વરનો વાંક છે એવું પણ દર્શાવી દીધું નથી. એણે તો ‘મોટા’ ઘરની સામે તીર તાક્યું છે. એથી વર તો તેની પરણેતરને અફીણની વાડકી ધરી કહે છે, “કાં તમે પીઓ, કાંતો હું પીઉં; તમે ન પીઓ તો હું પી જાઉં.”
ઘટક દઈને ગોરાંદે પી ગયાં રે લોલ,
ઘરચોળાની ઠાંસી એણે સોડ્ય જો.
પતિ સામે એને રોષ નથી. નહીં તો ઘરચોળું શું કામ સંભારે ? એ સમજે છે કે, મારો પતિ તો લાચાર છે આ ‘મોટા’ ઘર સામે. અરસપરસને ચાહનારાં છતાં લાચાર નવ-પરિણીતોની મનોવેદના આટલા ટૂંકા શબ્દોમાં કોઈક સ્થળે રજૂ થઈ હશે.
આવું જ બીજું ગીત છે :
નો દીઠી પાતળી પરમાર્ય રે, જાડેજી મા. બહારગામ ચાકરીએ ગયેલો જુવાન લાંબા વખતે આવે હ્હે અને માને પૂછે છે : “ક્યાં ગઈ છે મારી પાતળી પરમાર્ય ?”
મા ગલ્લાંતલ્લાં મારે છે : “નાહવા ગઈ હશે, ખાંડવા ગઈ હશે, દળવા ગઈ હશે.”
દીકરા ! હેઠો બેસીને હથિયાર છોડ્ય રે, કલૈયા કુંવર,
ધોણ્યું ધોઈને હમણાં આવશે રે.
“નદીએ ધોવા ગઈ છે.”
દીકરો વળી એમ કહે છે:
“માડી ! નદી ને નવાણ હું જોઈ વળ્યો.”
માડી ! નો દીઠી પાતળી પરમાર્ય રે, જાડેજી મા,
મો’લું માં દીવો શગ બળે.
છેવટે ખબર પડે છે : નથી એની પાતળી પરમાર્ય. કેમ નથી ? એનાં લૂગડાં તો છે. જઈને એની બચકી ખોલે છે. શું જોયુ6 ? વણવપરાયેલી અકબંધ પડી છે બાંધણી. અંગે પણ અડાડી નથી. ટીલડી પણ એમ ને એમ પડી છે. ત્યારે એને ખબર પડે છે : મારી પરમાર્યે તો મારી ગેરહાજરીમાં સારું લૂગડુંય પહેર્યું નથી.
એના બચકામાં કોરી બાંધણી રે,
એની બાંધણી દેખીને બાવો થાઉં રે, ગોઝરણ મા !
મો’લુંમાં આંબો મોડિયો રે.
‘ડિરેક્ટનેસ’ છે. આડકતરી કોઈ વાત છે જ નહીં: “એની બાંધણી દેખીને બાવો થાઉં”: મારો સંસાર સ્મશન થઈ ગયો.
લોકોને આ બધું સાહિત્ય યાદ રાખીને સાચવવાનું છે. લંબાણ તો તેને પોસાય જ નહીં. એટલે એટલું જ કહ્યું : “ એના બચકામાં કોરી બાંધણી રે.” બાકીનું સમજી લેવાનું. એમ કહેવાપણું નહીં કે વિવાહ-મેળામાં ગઈ નથી, મીઠાં ભોજન માણ્યાં નથી કે પલંગે સૂતી નથી. તે બધું વર્ણવવાની જરૂર નથી. ‘કોરી’ શબ્દ આવ્યો, એટલે બાકીની વાત આવી ગઈ. આવું કાળું કામ કરનારી માને પણ શું કહ્યું ? ‘ગોઝારણ’. લાંબી લપચપ નહીં. કહી નાખ્યું: “મો’લુંમાં આંબો મોડિયો રે.”
આંબો. આંબા જેવું વૃક્ષ, દેવતાને પણ એનું ફળ દુર્લભ છે, તેવી મારી સ્ત્રી, તેને વાઢી નાખી—અને તે મો’લુંમાં? જે એનું આશ્રયનું, પરમ વિશ્વાસનું સ્થાન, તેમાં મોડી ? ઊગતાં જ ટૂંપો દીધો ? કેવો ગાઢ કરુણ છે “મો’લુંમાં દીવો શગ બળે રે”માં ! મારા રંગમહેલમાં દીવા ઝળહળે છે, દીવાની નિશાનીએ મન ત્યાં પહોંચી જાય છે, પન ત્યાં જોવા શું મળે છે ? ‘બચકામાં કોરી બાંધની રે, એની બાંધણી દેખી બાવો થાઉં.’
આવું છે લોકસાહિત્ય. પોતાના આધારરૂપ સૃષ્ટિ સાથેનો અતલગ સંબંધ લોકસાહિત્યનો ચેતનવંતો તાંતણો છે. આ તાંતણો મેઘાણીએ માત્ર સાંભળ્યો કે નોંધ્યો જ નથી, અનુભવ્યો છે, ‘બ્લડઓફ હીઝ બ્લડ’ બની ગયો છે, રુધિરના કણકણમાં ઊતરી ગયો છે. એટલે એમણે જે સ્વતંત્ર વાંગ્મય સરજ્યું તેમાં પણ એ તાર બજ્યા કરે છે જ. બધે તેની સોડમ મહેકે છે.
******
મેઘાણીએ લોકજીવનના સનાતન પ્રશ્નોને લોકસાહિત્યમાં જે રીતે અનુભવ્યા હતા તેને પોતાના સ્વતંત્ર ગાનમાં પણ યુગધર્મના વણાટમાં લઈ લીધા. મૈત્રી, પ્રણય, વૈર, મૃત્યુ, સત્તાશોખ આ બધા સનાતન ભાવો કે કોયડા છે; તેને લોક પોતાની રીતે ઉકેલવા પ્રયત્ન કરતું આવ્યું પણ છે. એ બધું હાલરડાંથી માંડી મરશિયા સુધી વાણીબદ્ધ થયું છે.મેઘાણી તેને રજૂ કરીને બેસી ન રહ્યા—તેનું ખાતર કર્યું.
ગાંધીની રાહબરી નીચેનો ભારતીય સંગ્રામ ક્રાતિને લક્ષમાં રાખીને ચાલતો હતો. સમાજનાં બધાં પાસાંને બદલવાનું ગાંધીએ એલાન કરેલું—માત્ર રાજકીય પાસું તેનું લક્ષ્ય ન હતું. આ રાષ્ટ્રીય શાયરે પણ પોતાના સંગ્રહો કે સર્જનોમાં સમગ્ર સમાજને પકડમાં લીધો હતો. હાલરડાં, જોડકણાં-કુદકણાંથી માંડીને માનવની અંતિમ યાત્રા સુધી પણ આનો કદી ન વિરમતો તાર છે. કસુંબીના રંગનો.
એમાંનું એક ઓછું જાણીતું ગીત ‘છેલ્લી સલામ’ લઈએ. બાપુએ બ્રિટિશ સરકારના 1935ના કોમી ચુકાદા સામે અનશન આરંભેલું. ગોળમેજીમાં ગયેલા ત્યારે તો તેમણે કહેલું જ કે, “હરિજનોને તમે હિંદુથી અલગ બેઠકો અને અલગ મતદાન આપશો તો હું મારો જાન હોડમાં મૂકીશ.” એ તો હાથીના દાંત, નીકળ્યા તે નીકળ્યા. પણ બ્રિટિશ સરકારને એમ કે ગાંધીએ તો બીજા રાજકીય નેતાઓની જેમ પોલી ધમકી આપી હશે, એટલે હરિજનોને અલગ મતાધિકાર આપ્યો. અને બાપુ તેને બદલાવવા –મૂળે તો જેમાંથી આ પ્રશ્ન ઊભો થયો હતો તે હિંદ્દ્દુઓનું માનસ બદલાવી અસ્પૃશ્યતા મિટાવવા—અનશન પર ઊતર્યા. એ અવસરે મેઘાણીએ સરજ્યું “સો-સો રે સલામું મારાં ભાંડુડાંને કે’જો રે.” તે જોઈએ ત્યારે આપણને ખ્યાલ આવે કે કવિની સ્વતંત્રતાકે સ્વાધીનતા કઈ ચીજ છે. કવિએ એમાં ગાંધીજીના આરાધ્ય રામને પણ ઠપકો આપ્યો છે, ધર્મની ધજાવાળાને ફટકાર્યા છે, ગુસાંઈ-મહંતોને સંભળાવવામાં પણ મણા નથી રાખી. કવિ તો કહે છે, જેનો તમે જાપ જપ્યો તે રામેય શું કર્યું ?—
રઘુપતિ રામ મારા રુદાનો વિસામો—એણે
ઋષિઓને વચન ખાધેલ ખોટ્યું હો જી;
પ્રભુનામ ભજતો એણે પારાધી સંહારિયો રે
એનું ઘોર પાતક આજે ઊમટ્યું હો જી.
‘ઉત્તરરામચરિત’માં આ શમ્બુક્વધની વાત આવે છે. એક બ્રાહ્મણનો જુવાન દીકરો મરી ગયો અને બ્રાહ્મણે રામચંદ્રજી પાસે ધા નાખી કે, “ તારા રામરાજ્યમાં બાપ પહેલાં દીકરો મરે તેવી અપ્રાકૃતિક ઘટના બને કેમ? તારા રાજ્યમાં ક્યાંક અઘટિત બીના બનેલી હોવી જોઈએ.”
રામે ઋષિઓને પૂછ્યું, તો ઋષિઓ કહે : “શમ્બુક નામનો શૂદ્ર દંડકારણ્યમાં તપ કરે છે. શૂદ્રને તપ કરવાનો અધિકાર નથી, છતાં તે કરે છે. તેના પાપે આ બ્રાહ્મણનો દીકરો મરી ગયો છે. માટે તમે શમ્બુકવધ કરો તો આ બાળક જીવતો થશે.”
પ્રભુનામ ભજતો એણે પારાધી સંહારિયો રે…
અસ્પૃશ્યોનાં આ દુ:ખો માટે તમારા રામ પણ જવાબદાર છે—ભલે આડકતરા. ગાંધીજીની યશસ્તુતિ કરતાં જેણે પાછું વાળીને જોયું નથી, તેને ગાંધીજીના રામ સામે ગાંધીજી ફરિયાદ કરે તેવું ગોઠવતાં સંકોચ નથી થયો. આ છતાં એ ગાંધીનાં અંતરતળ તે જાણે છે, એટલે આ પ્રકોપની જોડે જ બાપુની મૃદુતા, ઋજુતા અને પરમ કારુણિકનું સ્વરૂપ તેઓ ખડું કરી શક્યા છે. મૃત્યુના ઉંબરામાં ઊભા રહી શું કહે છે ?–
“સો સો રે સલામું મારાં ભાંડુડાંને કહેજો.” એક નહિ, મારી સો સો સલામ કહેજો. આખા જગતને ઝાઝા જુહાર દેજો. અને નથી મળાયું તે સૌની માફી માગી લઉં છું. મળીને જ આવા મોટા ગામતરે નીકળાય. અવિનય થયો છે મારાથી. પણ માફ કરજો. વેળા નથી રહી સૌને સાંઈ માંઈ કરવાની. કારણ, અહીં તો ડુંગર સળગ્યો છે.
એવા પાપદાવાનલમાં જલે છે જનેતા મારી,
દિલડાના ડુંગર સળગ્યા—ઠરશે ન જી.
ખોરડું સળગ્યું હોય તો ઠારી પણ શકાય, પણ આ તો આખો ડુંગર સળગી ગયો છે. આખો સમાજ એવો ગગી ગયો છે કે—
ટીપે ટીપે શોણિત મારાં તોળી તોળી આપું તો યે,
પૂરાં જેનાં પ્રાશત કદીયે જડશે ન જી.
આજનો જ નહિ, છેક રામ અને કૃષ્ણવારાનો–
કીધાં ખાખ ખાંડવવનને પાડું તણા પુત્રે તે દી…
છેદ્યાં, બાળ્યાં ગારદ કીધાં પૃથ્વીના પેટમાં, ને
અસુરો કહીને કાઢ્યાં વનવાસ જી;
જીવતાંને કાજે જુદી નરકું બંધાવિયું, ને
સદાનાં નરાધમ રાખ્યાં દાસીદાસ જી.
આદિવાસીઓ, દૂબળા, હરિજનોને માથે વિતાડવામાં શું બાકી રાખ્યું છે.
આવા સમાજનેય લળી લળીને કહે છે, “તમારી સામે મારે કાંઈ ‘પ્રોટેસ્ટ’ નથી, કોઈ ઝગડો નથી; હું તો મારા ભગવાનની સામે, એની ઘટમાળ સામે ફરિયાદ કરવા જાઉં છું.”
હરિ કેરાં તેડાં—અમને આવી છે વધામણી રે,
દલિતોને ઉત્સવ હાકલ પડી છે… જી,
હસતાં મુખડાંની અમને વિદાયું દિયો રે, વા’લાં !
પાનું:35
રખે કોઈ રોકે નયણાં રડીને હો…જી.
“રોવાનુ6 ન હોય, મારાં વા’લાં, રોવાનું ન હોય ! હસીને મને વળાવો !” શેને લીધે આ લખાયું છે ? એમણે પોતે જ કહ્યું છે—ઇમાન પર નજર રાખવાથી. ઇમાન પર ચાલેછે આ બધું. ઇમાન ખોનાર પર સરસ્વતી રીઝતી નથી.
આ ઇમાન પર મુસ્તાક રહેવાનું ઇજન તેમણે ‘શબદના સોદાગરને’ માં બધા સારસ્વતોને આપ્યું છે :
હૈયા કેરી ધારણે તારે ઉર ઊઠે જે સૂર જી,
એ જ સૂરોને, ઇમાની ભાઈ ! ગાયા કર ચકચૂર…
જી જી શબદના વેપાર જી.
મેઘાણીને મન આ ઇમાન વિનાનું ગાણું તે હાથચાલાકી કે નારીરંજણ-ખેલ હતું.
અને ઇમાન પર ટકી રહેવું આ સંસારમાં કેવું વિકટ છે તે દર્શાવ્યું છે ‘તકદીરને ત્રોફનારી’ માં.
સોરઠમાં ઘરેઘરે વ્યાપક ત્રાજવાં પડાવવાની બીનાને કાવ્યનું વાહન બનાવ્યું છે. ત્રાજવાં ત્રોફનારીનો લહેકો સાંભળી કોઈકને ત્રાજવાં પડાવવાનું મન થઈ જાય છે. કેવી છે એ ત્રોફણહારી, અને કેવો છે એનો કસબ–
નાની એવી કુરડી, ને માંહીં ઘોળ્યા દરિયા,
બાઈ ! એણે કમખામાં સોય તો સંતાડી રે.
મનુષ્યજીવન—જીવન ગમે તેટલું લાંબું છતાં કેટલું અલ્પ છે !
નચિકેતાને યમે લાંબું જીવન વરદાનમાં આપવા કહ્યું, ત્યારે નચિકેતાએ શું કહ્યું ? –“ગમે તેટલું લાંબું, તો પણ છેવટે તો અલ્પ જ છે.” ગમે તેટલું લાંબું તોય અલ્પ કુરડી જેવડું, પણ તેમાં શું દરિયાદોલત છે ! તેમાં શું મહાસાગર સમાં તોફાન છે !
નાની એવી કુરડી, ને માંહીં ઘોળ્યા દરિયા.
પોતે કોને કોને કેવાં કેવાં ત્રાજવાં ત્રોફી દીધાંછે તે ત્રોફનારી કહી બતાવે છે. ભર રે નીંદરમાં સૂતેલા ભરથરીના લલાટેથી લટ ખસેડીને રાજા ગોપીચંદની, માતાનાં આંસુએ ખરડાએલી, પીઠ ઉઘાડીને કહે છે : “આ મેં ત્રોફ્યાં છે.”
રામને રુદેથી એણે કોરે કરી પાંભરી,
બાઈ ! એણે કીરતિની વેલડિયું ઝંઝેડી રે,
કીધું કે : આ મેં ત્રોફિયાં હો જી.
શુ6 એણે ફક્ત માણસોનાં અંગ પર જ ત્રાજવાં ત્રોફ્યાં છે ?
આભને ઉરેથી એણે આઘી કરી ઓઢણી,
બાઈ !એણે નવ લાખ ટીબકી બતાડી રે,
કીધું કે : આ મેં ત્રોફિયાં હો જી.
કેવી જબ્બર ક્લ્પના છે ! વિધાત્રી કેવી સમર્થ છે ! આખાય બ્રહ્માંડના અવકાશ પર પથરાયેલી ઓઢણી આમ કરતાંક ઉઠાવી લીધી અને બતાવ્યાં લાખમલાખ છૂંદણાં.
સાંભળનાર નારીનું આ જોઈને મન હાથમાં ન રહ્યું. દોડીને ત્રોફણહારીને કાય ધરી દીધી. વિધાતાની સોયે તો ઘંટી પર ટાંકણું ચાલતું હોય તેમ ઝપાટો બોલાવ્યો.
ગાલે ટાંક્યાં ગલફૂલ, કાંઠે ટાંકી કાંકણી;
બાઈ ! મારી ભમ્મર વચાળે ટીલ તાણી રે…
પણ જ્યાં કાળજાની વચાળે મોરલો કોરવા મંડ્યો, ત્યાં સોયની વેદના ન વેઠાણી, જીવ હાથ નરહ્યો, ભાગ્યો. સ્મશાનની ચેહ સુધી જેનો રંગ ન જાય તેવાં છૂંદણાં પૂરા6 ન થયાં—કાળજું કોરું રહી ગયું.
બિચારા પીટરને નહોતું ભાગવું પડ્યું? ઈશુના ક્રુસારોહણની આગલી રાતે તો ઈશુને કહ્યું હતું કે,’બધાયે તને છોડી જાશે, પણ હું નહિ જાઉં.’માનવીની દુર્બળતા પર હસી ઈશુએ કહેલું, “You shall thrice deny me before the cock crows.” આવતા પરોઢે કૂકડો બોલે તે પહેલાં તું ત્રણ વાર મને ઇન્કારીશ.
અને રોમન સિપાહી બરકંદાજોથી ઘેરાયેલો બિચારો પીટર, ઈશુનો મુકદ્દમો પૂરો થાય તે
પહેલાં ત્રણ વાર બોલી ઊઠે છે : ‘હું તને ઓળખતો નથી.’ અને ઈશુ તેના તરફ સકરુણદૃષ્ટે જુએ છે ત્યારે ભોંઠપનો માર્યો ભાગે છે. પણ ફરી આવી એને જ નામે પ્રાણાર્પણ કરે છે. આવી જ છે માનવજીવનની વ્યથા ને કથા—કાળજામાં સૂયા પરોવવા બહુ કઠણ છે. નટવાના દોર પર ચાલવું સહેલું છે, પણ ઇમાનને અતૂટ વળગી રહેવું તો બહુ કઠણ છે. બેલી !
કવિતાનું ઇમાન, કવિની આસ્થાપીઠ કઈ ?
આતમની એરણ પરે
જે દી અનુભવ પછડાય જી…
નિજનો અનુભવ જ્યારે શાંત અને સાક્ષીરૂપ આત્માની એરણ પર સ્વયંચિકિત્સાના ઘણ નીચે ઘડાય છે ત્યારે તેમાંથી –
તે દી શબદ-તણખા ઝરે
રગરગ કડાકા થાય…
કબીરે ભક્તની એકોપાસના દર્શાવતાં વર્ણવ્યું છે : ‘સબ રગ તાંત, રબાબ તન’. લોકસાહિત્યની અવ્યભિચારિણી ભક્તિ કરનાર આવા પુરુષને વંદના કરતાં હું ધન્યતા અનુભવું છું.
–મનુભાઈપંચોળી ‘દર્શક’
**********
