મેહુલો ગાજે ને માધવ નાચે. રૂમઝૂમ વાગે પાયે ઘૂઘરડી રે,

તાલ પખાજ વજાડે રે ગોપી, વહાલો વજાડે વેણુ વાંસલડી રે. મે

પહેરણ ચીર, ચારણા ને ચોળી, ઓઢણ આછી લોબરડી રે;

દાદુર, મોર, બપૈયાં બોલે, માધુરી શી બોલે કોયલડી રે. મે

ધન વંસીવટ, ધન જમનાતટ, ધન ધન આ અવતાર રે;

ધન નરસૈયાની જીભલડી, જેણે ગાયો રાગ મલ્હાર રે. મે

નરસિંહ મહેતા ગુજરાતી ભાષાના આદિકવિ. આ બધા કવિઓને વાંચીએ ત્યારે એમ થયા કરે કે આ કવિઓએ લખ્યું નથી. એમનાથી લખાઈ ગયું છે. જીવનના સંમ-વિષમ અનુભવોને અનુભવી છતાય એને ગાળી ટાળીને નર્યા આનંદના ઉદગારના કેટલાંક કાવ્યો એવા આલેખયા છે કે એની લીપી શિલાલેખની જેમ ગુજરાતી કવિતામાં અમર થવાને સર્જાયેલી છે. મૂળ તો ઈશ્વર પ્રત્યેની દર્ઢ ભક્તિ. એક કાવ્ય માં કહે છે કે એમ ભૂતળ ભક્તિ પદારથ મોટું બ્રહ્મલોકમાં નાહી રે.

આ ભક્તિવશ જીવ ક્યારેક નિરતિશય આનંદની લીલાનું કાવ્ય કરી બેસે છે ત્યારે એનું કેટલું સુભગ, સંગીતમય અને આહલાદક પરિણામ આવી શકે એનું આ નાનકડું પદ ઉત્તમ ઉદાહરણરૂપે છે. વાત સાવ સીધી, સાડી, નાની છે. પણ ઇનો ઊર્મિઉછાળો કોઈ જુદા સ્તર પર આપણને લઈ જાય છે. મીરા જેમ રાજા તારા, ધ્વનીનું, અવાજનું આદમકદ રૂપ છે. વર્ષાનું વાતાવરણ ઘેરાયેલું છે. અહી વિરહ ની કોઈ વાત નથી. અહી હદય નો કોઈ વાલોપાત નથી. નર્યો આનંદ છે. અંગે-અંગમાં રોમાંચિત સંગીતના ધ્વની પ્રગટે છે. મેહુલો ગાજે ને માધવ નાચે.

રાજનીશજી કહેતા કે કૃષ્ણ એ એક જ ઈશ્વર એવા છે જે મન મૂકીને નાચી શકે છે. He is a dancing God. મેહુલો ગાજે ત્યાં માધવ નાચવા મંડે, ઈશ્વર જેવો ઈશ્વર પ્રકૃતિને તાલ આપતો નાચે ત્યારે ગોપીઓ તો કઈ રીતે પોતાની જાતને રોકીટોકી શકે. એમના પગમાં ઘૂંઘરીનો રણકાર છે. અહી અવાજમાં અનેક રૂપો છે. મેહુલાના ગાજવાનો અવાજ અને આ બધા અવાજના મેળામાં વહાલાની વાંસળીના અવાજનું સૌંદર્ય અને સ્વરૂપ. એવુજ નથી કે અહી કૃષ્ણ અને ગોપીઓજ નાચે છે. સમગ્ર પ્રકૃતિ પણ જાણે કે કૃષ્ણની ગોપીકા થઈને પોતપોતાના આનંદને અભિવ્યક્ત કરતી અવાજની કેલી પ્રગટ કરે છે. ભીંજાઇ જઇને તોરબોળ થવાની છે. કશું અપ્રગટ રાખવુજ નથી. કોઈ ઢાંક્પીછોળો નથી કે નથી કોઈ છોછ. ઓઢણ પણ આંછુંજ છે. બધુ જ લગભગ અનાવૃત. એટલુજ નહી પણ હદયમાં છુપાયેલી લાગણી એ નર્તન દ્વારા, ઘૂંઘર દ્વારા, વાંસળી દ્વારા ભલે બેફામ રીતે પ્રગટ થાય. વેણીભાઇ પુરોહીતની પંક્તિ યાદ આવે છે બીના છામાંછમ ઝરણા નાચે, નાચે નભાના તારા! પાયલ ક્યાં પેરે છે કોઈ ના નાડીના ધબકારા? નરસિંહ મહેતા એ ગાયું છે આજની ઘડી રળીયામણી. તો આ રળીયામણી ઘડી તે જમણા તટને, બંસી વટને ધન્ય કરી મૂકતી સહજ આનંદનૃત્યની ઘડી આ ક્ષણ મળે એનો અવતાર ધન્ય થઈ જાય અને નસિંહની જીભ પણ તો વર્ષા ઇજન આપે એવો મોહન-સંમોહનમો મલ્હાર રાગ છે. આખી કવિતામાં ઇકારાંતનો ઉપયોગ એવી સરસ રીતે થયો છે કે કોઈ પાકા કાનનો કવિ જ આવું લખી શકે.

મનજી! મુસાફર રે! ચાલો નિજદેશ ભણી!  /  દયારામ

મનજી! મુસાફર રે! ચાલો નિજદેશ ભણી!

મુલક ઘણા જોયા રે! મુસાફરી થઈ છે ઘણી!

સ્વપુર જવાનો પંથ આવ્યો છે, રખે ભૂલતા ભાઈ!

ફરીને મારગ મળવો છે નહી એવી તો અવળાઈ,

સમજીને સુધા રે! ના જાશો ડાબા કે જમણી. મનજી!

વચ્ચે ફાંસીયા વાટ મારવાને બેઠા છે બેચાર,

માટે વળાવા રાખો બેત્રણેક ત્યારે તેનો નહી ભાર;

મળ્યો છે એક ભેદુ રે! બતાવી ગતિ સહુ તે તણી. મનજી!

હાવા માલ વહોરતો શેઠના નામનો થાય ના કહ્યું અટકાવ,

આઓણે કરતાં જોખમ આવે, ફાવે દાનીનો દાવ,

એટલા સારું રે! ના થાવું વહોરતના ધણી. મનજી!

જો જો જુગ થકી જાવું છે, કરજો સંભાળીને કામ,

દાસ દયાને એમ ગમે છે હાવા જઈએ પોતાને ધામ,

સૂઝે છે હાવા એવું રે! અવધ થઈ છે આપણી! મનજી!

દયારામની કવિતા એટલે શૃંગારરસનું સરોવર. આ સરોવરમાથી પણ વૈરાગ્યભક્તિના કમળ ખીલ્યા છે અને આમ એમના આ કમળો જલકમળવત રહ્યા છે. કાવ્યશાસ્ત્રને આધારે જ્યારે કવિતાનું વિવેચન કરીએ છીએ ત્યારે આપણે કવિતાની પરિભાષા અને એના વ્યાકરણમાં સારી પાડીએ છીએ. સહજપણે કવિતાની વાત કરીએ છીએ ત્યારે આપણે કવિતાના આનંદને પ્રગટ કરીએ છીએ. કોઇકે કહ્યું છે કે કવિતાને માણવી હોય તો Interpretation અને Interpenetrationની કળા ભાવકને પક્ષે હોય તો એના ઊંડાણને પામી શકાય.

આ કાવ્ય મનને સંબોધીને ચ્હે. મન આપણું હોય ચ્હે પણ એ આપણામાં જ રહીને આપણને હેરાનપરેશાન કરે છે. મન આપણું સાંભળતું નથી અને આપણને આખી જિંદગી મનનું સાંભળીએ છીએ અને એના ઓશિયાળા થઈ જઈએ છીએ. માણસનું મન એ સામાન્ય રીતે શ્રીમંતનાં ફટવી મૂકેલા સંતાન જેવુ છે. મન પાસેથી ધાર્યું કામ કઢાવવું એ ભારે કપરું કામ છે, કારણકે આપણે મનને એક એવી ટેવ પાડી છે કે મન આપણી પાસેથી ધાર્યું કરાવે.

અહી મનને મનજી કહીને સંબોધે છે. ફટવેલા મન પાસેથી ધાર્યું કામ કરાવવું હોય તો આટલા ભાઈબાપા કરવા પડે. મન રખડુ ચ્હે, ભટકતું છે, ચંચળ છે, એની પાસે કો નકશો નથી, નર્યો સ્વછંદી નશો છે. આ મનને કવિ કહે છે કે આજ લાગી ઘણી મુસાફરી કરી, ખૂબ રખડ્યા, અનેક મૂલકો જોયા, અનેક અનુભવો લીધા. હવે ક્યાક આની હદ આવી જોઈએ. હદનો ખ્યાલ આવે પછી અનહદમાં જવાય. છેવટે પણ માણસે નિજધામ તરફ એટલે કે જીવનમાથી મરણ તરફ એટલે કે મોક્ષ તરફ જવાનું હોય. આત્માએ પરમાત્મા તરફ વળવાનું હોય.

પારકા દેશમાં પાન ખાઈને પદમશી થયા હોઈએ એવી રીતે ઘણું મહાલ્યા. પોતાના દેશ તરફ ક્યુયા જોયું? બહારનો સંબંધ રાખ્યો ભીતરને અવગણીને આ રસ્તા તરફ જવું સહેલું નથી. એક વાર સંકલ્પ કર્યો પછી નાકની દાંડીએ નીકળી જવા જેવુ છે. આ રસ્તો જીવનમાં એકજ વાર મળે છે. રસ્તામાં કામ,ક્રોધ,લોભ,મદ,મોહ કેટલાયે બહારવટીયાઓ છે.

માણસ સાદો પ્રવાસ કરે તોપણ પાસે જેટલો માલસામાન ઓછો હોય તો હળવો થઈને ચાલે. લૂંટાવાનો ભય નહી. અને જે કઈ દાગીનો છે એ આપણાં છે જ નહી, દામોદર શેઠ છે. આપણે કાઇ પણ ધણી થઈને બેઠા એટલે આવી બન્યું. જખમ અને જોખમ માણસે વેઠવા પડે.

પોતાને ધામ જઈએ ત્યારે જેટલું ઓછું એટલું સારું. ઘણો પ્રવાસ કર્યો. હવે તો અવધ આવી ગઈ છે. અત્યાર સુધીનો જે હતો એ પ્રવાસ હતો. હવે યાત્રાનો પ્રારંભ થાય છે. અંતમાથી અનંત તરફ જવાની અહી વાત છે.

દયારામ આ પદમાં અણસમજુ મનને સમજણ આપતા આપતા લયબદ્ધ વાત કરે છે. આ લયનો જાદુ એવો છે કે આપણાં કવિ ન્હાનાલાલે પણ એક કાવી કર્યું છે. મારા નયણાની આળસ રે ન નીરખ્યા હરિને જરૂરી જરી. લયને રસ્તે જતાજાતા દયારામે સંસારને સમેટવા વિલયનું કાવ્ય કરીને નવા પ્રદેશના ઉદય તરફ આંગળી ચીંધી છે.

નિશ્ચેના મહેલમાં વસે મારો વ્હાલમો, વસે વ્રજલાડીલો રે!

જે રે જાયે તે ઝાંખી પામે જી રે!

ભૂલા ભમે તે બીજા સદનમાં શોધે રે, હરિ ના મળે એકે ઠામે રે!

સત્સંગ દેશમાં ભક્તિનગર છે રે, પ્રેમની પોળ પૂછી જાજો રે!

વિરહતાપપોળીઆને મળી મહોલે પેસાજો રે,

સેવાસીડી ચડી ભેળા થાજો રે!

દીનતાપાત્રમાં મનમણી મૂકીને ભેટ ભગવંતજીને કરજો રે!

હુભાવપૂભાવ નોછાવર કરીને રે શ્રીગિરિધર તમો વસજો રે!

એ રે મંડાણનું મૂળ હરીચ્છા રે, કૃપા વિના સિદ્ધ ન થાયે રે!

શ્રીવલ્લભાશરણ થકી સહુ પડે સહેલું રે દૈવી જાણ પ્રતિ દયો ગાયે રે!

ક્રુષ્ણ જેવો કોઈ પ્રિયતમ નથી. એના જેવો કોઈ પ્રિયતમ-પ્રભુ નથી, પણ ક્રુષ્ણની મુશ્કેલી એ છે કે એ હંમેશા ગોકુળ અને વૃંદાવનમાં રહેતા નથી. કૃષ્ણ ગોવાળીયો છે અને પાછો રાજા છે. ગોપીઓને ઝૂરતી મૂકીને એ પણ મથુરા જાય છે. ગોપીઓ તો ભોળી ભરવાડણ જેવી. જે જાય છે એને શોધવાનો છે. જે એક વાર મળ્યો એને પામવાનો છે. હોઠ પર નામ છે પણ એનું સરનામું ક્યાં? આંખ હરિદર્શનની પ્યાસી છે. જે માણસ પરિસ્થીને સ્વીકારે છે એ માણસ જ પરીસ્થીનો ઉકેલ શોધી શકે છે.

દયારામની ગોપી જેટલી શૃંગારરસિક છે એટલીજ મનની માર્મિક છે. કૃષ્ણ ગયો છે છતાં ગાયોજ નથી. કૃષ્ણનું નામ તો આપણે બોલીએ છીએ. એ તો એને મારો વ્હાલમો કહે છે. મારો શબ્દ અધીકારસૂચક છે અને આ અધિકાર એ પ્રેમનો અધીકાર છે. ગોપીને માટે હવે હરિવર ગોકુળની મઢૂલી માં પણ નથી અને મથુરાના મહેલમાં પણ નથી. તાલાવેલી તો એટલી જ છે, પણ પ્રેમનો સ્થાયીભાવ એને વેવળાઈ સુધી નથી લઈ જતો, એ તો ખુમારીથી કહે છે કે મારો વાલમ મારા નિશ્ચયના મહેલમાં, મારા સંકલ્પના સદનમાં, મારી શ્રદ્ધાના ભવનમાં રહ્યો છે. બહાર જોવાના વલખાં મારવા વ્યર્થ છે. વ્રજનો આ લાડકલો તો મારા ભીતર છે.

ગોપીને પોતાને જ સરનામું મળી ગયું છે. એ સરનામું નકશા પરનું કોઈ બિંદુ નથી પણ ભક્તિનો પારાવાર સિંધુ છે. કૃષ્ણ એમને એમ ન મળે. ગુરુકૃપાથી મળે. સત્સંગથી મળે. સત્સંગ નામનો એક દેશ છે. મહાન કરતાં વિરાટ દેશ છે એમ કહેવું વધુ યોગ્ય છે. આ દેશમા ભક્તિનગર છે અને એ નગરમાં પ્રેમની પોળ છે. કવિએ ઉઘાડીને વાત કરી છે અને છતાએ આ સરનામું આપ્યું તો પણ પ્રત્યેક જીવ માટે ત્યાં પહોચવું શક્ય નથી. કવિએ ભક્તિ ને પ્રથમ સ્થાન આપ્યું છે, પણ કેવળ ભક્તિ પૂરતી નથી. ભક્તિ પછી પ્રેમ છે. પ્રેમલક્ષણાભક્તિની વાત છે. જે ભક્તિનું લક્ષણ જ પ્રેમ હોય છે તે પ્રેમલક્ષણાભક્તિ. એના મહેલમાં પહોચવું સહેલું નથી. ઇનો મહેલ એટલે ગોપીનો નિશ્ચે મહેલ. કેટલો મોટો મહેલ હશે એ. સેવાની સીડી હોય તોજ પગથીએપગથીએ ચઢીને મોહનને-મનમોહનને પહોચી શકાય.

નિશ્ચય કરીએ એટલું પૂરતું નથી. સંકલ્પ ગમે એટલો સબળ હોય પણ એની બાહ્ય તાકાત કે આંતરતાકાત પૂરતી નથી. જે માણસ ઈશ્વર સાથે જોડાય છે એના સંકલ્પમાં આપોઆપ નમ્રતા પ્રગટે છે. આ દીનતા-નમ્રતાના પાત્રમાં તમારે તમારો મનમણી મૂકવાનો છે. મનમણી મૂકવાનો છે ઇનો અર્થ એ છે એવો કે આપણે આપણાં અહંકારમુક્ત મનને નમ્રતાની છાબ માં મૂકવાનો છે. આ છાબ લઈ ને આ ભેટ આપણે ઈશ્વરના ચરણે મૂકાવાની છે. ઈશ્વર પાસે આપણે માથું નમાવી છીએ ઇનો અર્થ એ છે કે આપણે આપણી વિરોધી વૃતિઓને ત્યજી દઈએ એક જ વૃતિમાં સ્થિર થઈએ છીએ. પુભાવ એટલે પુરુષભાવ પણ નથી રહેતો. આપણું સર્વસ્વ ન્યોછાવર કરી દઈએ અને લિંગભેદથી પર થઈ જઈએ. ત્યારે શ્રીગિરિધરવાર સાથે આપણાં લાગનીભર્યા લગ્ન થાય.

વાત કહેતા તો કહી દીધી કે મારો વ્હાલમો નિશ્ચેના મહેલમાં વસે છે. પણ આ સંકલ્પનું બાળ પણ હરિઇચ્છા વગર શક્ય નથી. હરિની કૃપા વગર હરિની ઇચ્છા પળ ન પ્રગટે. એક વાર વલ્લભનું શરણ મળે પછી બધુ જ સહેલું અને સમુસૂતરું છે. વહાલમથી વલ્લભ સુધીની આ ભક્તિયાત્રા છે.

વાડી રે વેડીશ માં હો!

મારી રે વાડીના ભમરલા વાડી વેડીશ માં.

મારી રે વાડીમાં માનસરોવર

નાજે ધોજે પણ પાણીડા ડોળીશ માં.

મારી રે વાડીમાં ચંપો ને મારવો

ફોરમ્યું લેજે પણ કાળિયું તોડીશ માં.

દાસી જીવણ કે સંતો ભીમ કેરે ચરણે

સરખામણી જોડી રે તોડીશ માં.

જીવણ, મધ્યકાલીન કવિ. આ મધ્યકાલીન કે સમકાલીન એવું આપણે કહીએ છીએ એ તો ઐતિહાસીક સંદર્ભ પૂરતું જ. કવિનો ઇતિહાસ હોય શકે અને ઇતિહાસ એટલે ભૂતકાળ. સાચી કવિતાને ભૂતકાળ સાથે સંબંધ નથી હોતો, પણ અનંત ભવિષ્યકાળ સાથે હોય છે. જીવણના જીવન વિશે હું કશું જાણતો નથી. આમ પણ મધ્યકાલીન કવિઓ વિશે કશું જાણવા જઈએ છીએ તો સવિશેષ તો કિવદંતી કે દંતકથાઓ મળે છે. એમાએ પાછા ચમત્કારો ભળેલા હોય. આ ચમત્કારો વિશે એક પુસ્તક હતું. એનું શીર્ષક મને ગમી ગયું હતું. મિરેકલ્સ આર માય વીઝીટીંગ કાર્ડસ સંતો ચમત્કાર કરે છે, ત્યારે લોકોનું ધ્યાન ચમત્કારમાં હોય છે, પણ જેને નમસ્કાર કરવા જોઈએ એવા ઈશ્વરમાં નથી હોતું. ચમત્કારો લોકપ્રિયતા લાવે અને પ્રભુપ્રિયતાને અળગી અને આઘી ઠેલે.

આ પદ નાનકડું છે. લય અને લાઘવ સ્પર્શે એવા છે. માણસ જન્મે છે પછી ઝાડી અને ઝાંખરાને દૂર કરતાં વહાલ ઉપજે એવી એક વાડી વિકસાવે છે. પણ માણસ જ માણસનો શત્રુ થાય છે, ત્યારે એ વાડી વેડાઈ જાય છે. મનુષ્યનું મન એકઠી વધુ વાર ભમરા સાથે સરખાવું છે. આમ જોઈએ તો ભમરાનું ગજું વાડીને વેડવાનું નથી, પણ મન જ્યારે ભમરો થાય છે ત્યારે ભલભલી વાડીઓ વીંખાય, માળાઓ ચૂથાય. વાડી પણ મારી અને ભમરો પણ મારો. આમ, મારુ જ મન મને મારી નાખે. એક સીધીસાદી મારી વિનંતી છે ભમરાને કે વાડી વેડીશા માં. તું અહી રહે, ગમે એવું ગુંજન કાર. આ ગુંજનમાં પણ નામસ્મરણ હોય તો ઉત્તમ. મારી વાડીમાં માનસરોવર વચ્ચે એક કાનાનો ફેર છે. વાડીમાં જો કહાનો હોય તો મનસરોવર માનસરોવર થાય. કવિ ભમરાને કહે છે કે તું નહાજેધોજે, પણ એના પાણીને ડહોળતો નહી. સૌથી વધુ બીક આપણને આપણી જ લાગતી હોય છે. ક્યારે પાણી ડહોળાઈ જશે એ કેવાઈ નહી. હળવું ગુંજન ક્યારે ગાજશે એના ખ્યાલ કે ખબર નથી હોતા. કવિ કહે છે, આ ફૂલની ફોરમ લેજે, પણ એની કળીઓ તોડતો નહી. સંસારમાં રહીને અપરિગ્રહ કઈ રીતે રાખી શકાય, એવું કાવ્યાત્મક વ્યાકરણ છે, જીવનની કિતાબની શુદ્ધિ જાળવતું. ફૂલ કે કળીને તોડીએ છીએ ત્યારે એના માલીક થઈએ છીએ અને એવું ફૂલત્વ, ફોરમત્વ ગુમાવી બેસીએ છીએ. કોઈ પણ જીવંત વસ્તુને પઝેસ કરવી ઇનો અર્થ એટલો જ કે એને ચીજવસ્તુઓ બનાવી દેવી અને ચીજવસ્તુ બને પછી એમાં જીવ ન હોય એને જે નિર્જીવ હોય તે મડદૂ હોય. માણસે મડદાના માલિક થવામાં શું કામ રસ લેવો જોઈએ. જીવ અને શિવની સરખામણી જોડી છે. આ જોડીને તોડવાનો કોઈ અર્થ નથી; પણ ભમરીલૂ મન શિવને જ ભૂલે તો એ જોડી તૂટે અને આ જોડી અખંડ રહે એવી જ પ્રાર્થના છે :

જયંત પાઠકનું ગીત આ પદની પડખે મૂકીએ તો બંને એકમેકની સામસામું અજવાળું પાઠરે એમ છે :

મન ભમરા કે મત ભટકો.

એક વખત લાગ્યો ના છૂટશે ચંચલતાનો ચટકો.

રત રાતના ફૂલના મધુપ્રાશન,

દલ દલના કોમલતમ આસન;

આ જગબાગ વિશે આકર્ષક કાલી કલીનો લટકો

રૂપરંગની વિધવિધ રમણા

આ સુંદર, સુંદરની ભ્રમણા;

ભોગવી ભોગવી આખર રહેવો ખૂટી ગયાનો ખટકો.

સ્વૈર ભ્રમણ આવ છોડ અધીરા,

વિષયોની ઉન્માદક મદિરા.

એના ચરણકમલદલપ્રાંતે તવ ઉડ્ડાયનો અટકો.

મારા પ્રીતમના ઓરડા ઊંચા કે ઓરડા ઓહો કર્યા રે લોલ.

હરિયાળા ડુંગરાને ગોચરમાં પાથરી ફૂલભરી જાજમની ભાત,

સાંજલ તારાનો રૂડો દીવો બળેને ઓલી આસમાની છત રળિયાત.

વાયરાના ઊઘડતા ચોગમ કામાડ અને ઝરમરીયા પડદાના સૂર;

ઊંચા પહાડ તણા એકાકી થંભ અને દરિયાઈ બેટ દૂર દૂર.

મારા પ્રીતમના ઓરડા ઊંચા કે ઓરડા ઓહો કર્યા રે લોલ.

મારા પ્રીતમના ઓરડા ન્યારા રે ઓરડા અભરે ભર્યા રે લોલ.

ધીંગો તે ધોધ વહે રાતોની રાત કાઇ વીંધીને બરફાળ છાતી.

ચટ્ટાને ચારકાતી આંબે જ્યાં આભને પાંખો ગરુડની તાતી.

પ્રીતમના ઉંબરાને અંધોળી ઘૂઘવે ભરતીના લોઢ લોઢ લાખો;

જળચરના ઝૂંડ જ્યાં ખેલે વિવિધ કાઇ ખેલે નજર જ્યાં નાખો.

મારા પ્રીતમના ઓરડા ન્યારા કે ઓરડા અભરે ભર્યા રે લોલ.

મારા પ્રીતમના ઓરડા મીઠા કે ઓરડા આંખે ઠર્યા રે લોલ.

કોઈ મને લાવ્યું રે ઊંઘરેટી આંખે ને જાગીને જોયું તો હે-ય!

નાદિયું ને મોજા ને સૂરજ ને વાદળ ને પંખી તો મીઠડાં લેય.

બળતે બપોર સૂણું પાંદડાની આડશે વહેતી હવાની વાણ,

જેનું ન મુખ હજી જોયું તે વાહ, મને કેવી દે પ્રીતની લ્હાણ!

મારા પ્રીતમના બાહુમાં પોઢું કે નેણલાં હેતે હાર્યા રે લોલ –

મારા પ્રીતમના ઓરડા મીઠા કે ઓરડા આંખે ઠર્યા રે લોલ.

કેથેલીન રેઇનની કવિતાનો આ અનુવાદ છે, પણ આ અનુવાદ સમાંતર સર્જન ક્યારે બને છે તેનું ઉદાહરણ આપી શકાય એટલો સમૃદ્ધ એ છે. દુનિયા સાથે કવિ પ્રેમનો નાટો હોય છે : રૉબર્ટ ફ્રોસ્ટે કહ્યું હતું કે I had a lover’s quarrel with the world. દુનિયા સાથે મારે પ્રેમીનો ઝઘડો હતો. અહી આ કવિતામાં માત્ર દુનિયા સાથે જ નહી, સચરાચર સાથે કવયિત્રી પ્રેમનો નાટો બાંધે છે.  એ આ સચરાચરને પ્રીતમના ઓરડા તરીકે ઓળખાવે છે. પ્રીતમના ઓરડા એ સૂચક પ્રતીક છે. લગ્ન પછી પ્રીતમના ઓરડામાં પ્રવેશતી નવવધૂ એનાથી અપરીચિત હોય છે. આપણે પણ આ દુનિયા માં છીએ છતાં બ્રહ્માડના રહસ્યોનો તાગ ક્યાથી મેળવી શક્યા છેએ? પણ આ અજ્ઞાન પ્રેમની પરિભાષામાં વિસ્મય બની જા છે : અને એટલેજ કહે છે : ઓરડા ઓહો કર્યા!

આ ઓરડાની વિશાળતા હવે કવિ બતાવે છે. હરિયાળા ડુંગરો અને ગોચરના મેદાનોમાં ફૂલોની બુટ્ટાદાર જાજમ પથરાઈ છે. Evening star સાંજલ દીવો પ્રગટાવી પરંપરાનું સ્મરણ પણ અહી થઈ આવે છે. આકાશની આસમાની છત, પવનના કમાડ, અને વરસાદના ઝરમરીયા પડદા : પ્રીતમના ઓરડાનું વર્ણન આપણને ભારતીય પરમપરા બંધબેસતું લાગે છે. પ્રકૃતીમાં જ પ્રમેશ્વરનો અંશ જોતાં આપણાં સંતકવિઓ ઉદગારોથી કોટીમાં આ પંક્તિઓ આવી જાય છે. પરંતુ પ્રેમમાં વિસ્મય સાથે વાત અટકતી નાથી. વિસ્મયતો પ્રથમ મિલન હોય છે. પછી એકમેકથી આપણે સમૃદ્ધ બનીએ છીએ. જે વ્યાક્તિ – વ્યક્તિના પ્રેમ માટે સાચુ છે એ જીવ-શિવના અનુબંધન માટે પણ એટલું જ સાચું છે. એટલે જ પેલો ઓહો નો ભાવ એક તરફ રહે છે. અને બદલે ઓરડા અભરે ભર્યા નો – સમુહ બનયાનો ભાવ આપણાં મનમાં વસે છે.

વિસ્મય પ્રકૃતિ વિષે શું હતું, પરંતુ સમૃદ્ધિ એમાં રહેલા ચેતનની છે: ઘૂઘવતો ધોધ, ગરુડની પાંખો, ઉંબરાને અંધોળી જતાં ભરતીના મોજા અને જળચરો : આ બધા ચેતનના પ્રતીકો છે, અહી હવે માત્ર વીસ્મયો ભાવ સદંતર સરી પણ નથી જતો પણ વિસ્મયની સાથે પ્રેમ સમૃદ્ધ બને છે. એ પછીનું સોપાન આવે છે તૃપ્તિનું. પ્રેમની પરાકાષ્ઠા તૃપ્તિમાં છે: ઊંચા ઓરડાનું વિસ્મય થાય, ન્યારા ઓરડાથી સમૃદ્ધિ અનુભવાય પણ મીઠા ઓરડા-એ તો આંખ ઠારે.

હજી આંખમાં થોડી ઊંઘ ભરી હોય ત્યાં ઝબકીને જાગીએ અને આખું વાતાવરણ જોતાં કઈક વિસ્મય, કઈક સમૃદ્ધિના ભાવ સાથે તૃપ્તિની ચરમસીમાઓને અડકી જવાય ત્યારે કેવો ઉદગાર નીકળી પડે! જાગીને જોયું તો હે-ય! નદી, મોપ્જા, સૂરજ, વાદળ અને પંખી-આ સૌ હવે અપરિચિત નથી રહેતા. એ તો આપણાં મીઠડાં લે છે: અને જેનું મુખ હજી નથી જોયું એવા એ વિરાટ પ્રિયતમના બાહુમાં એના હેતે હેરી રહેલા નેત્રોની છાયામાં આપણે પોઢી શકીએ છીએ!         

તોકો પીવ મિલેંગે ઘૂઘટ કા પટ ખોલ રે,

ઘટ ઘટ મે વહ સાઈ રમતા કટુક વચન મત બોલ રે,

ધન જોબન કો ગરબ ન કીજૈ જૂઠા પંચરંગ ચોલ રે,

સુન્ન મહલ મે દિયના બારી લે આશા સો મત ડોલ રે,

જોગ જુગત સો રંગમહલ મે પિય પાયો અનમોલ રે,

કહૈ કબીર આનંદ ભયો હૈ બાજત અનહદ ઢોલ  રે,

કબીરાનું આ અત્યંત પ્રસિદ્ધ પદ છે. પ્રસિદ્ધ થયું હશે કદાચ જ્યુથિકાને કારણે પણ પ્રસિદ્ધ ન થયું હોત તોય આ મહત્વનુ પદ છે. કહેવાય છે કે કવિતાના આકાશમાં કોઈક કવિ સૂર્ય જેવા, તો કોઈક ચંદ્ર જેવા અને કોઈક નક્ષત્રો જેવા કેટલાયે આગિયા જેવા હોય છે. મારે માટે કબીર કેવલ સૂર્ય કે ચંદ્ર નથી, પણ કવિતાનું સ્વયં આકાશ છે. એમના દોહા અને પદ આપણાં મન પર ચંદનનો લેપ કરે છે અને શાતા આપે છે.

કાવ્યની પ્રથમ પંક્તિ ખૂબ મહત્વની છે, કારણકે એ આપણામાં શ્રદ્ધા પ્રેરે છે. શ્રદ્ધાની સોગાત આપવી એ નાની સૂની વાત નથી. તેને પ્રિયતમ મળશે એની પ્રતીતિ આપે છે. પણ પ્રિયતમ એમને એમ ન મળે. આપણે પક્ષે પણ કાઇ ને કાઇ કરવાનું હોય છે. આપણે ઘૂંઘટનો પટ ખોલવાનો હોય છે. આપણી અને આપણાં પ્રિયતમાની વચ્ચે જે પટ છે એ આડો આવે છે. આપણો ચહેરો ઢંકાયેલો છે અને પરમાત્માનો ચહેરો ખુલ્લો છે. આ પટ ખસી જાય તો પરમેશ્વરનો સાક્ષાત્કાર થાય.

કબીર વળકર હતા. એટલે વસ્ત્રની ભાષા બોલ્યા. આ ઘૂંઘટ એટલે શું? આપના કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ, મદ, મત્સર, ઈત્યાદી. ટૂંકમાં આપણો પ્રલંબ અહમ. અહમ ખસે તો સોહમ મળે. પરમાત્મા બીજે ક્યાય નથી. એ કાશીમાય નથી અને વૃંદાવનમાંય નથી, એ તો આપણાં ઘટ ઘટ માં છે. માણસની પાછળજ માધવ છે. એટલે એને કડવા વચન ન કહેવા જોઈએ. સંસારનો પણ આપનો અનુભવ છે કે આપણે જો આપણી આસપાસના વ્યક્તિને કડવા વચન કહીયે તો એ દૂર ને દૂર જાય છે. ઈશ્વર આપની અંદરજ છે. એ આપની વાણી અને મૌન બંને ને સાંભળે છે. એ આપણી કડવાસ અને મીઠાસ બંને ને ઓળખે છે.

“ઇસ ટન ધન કી કૌન બડાઈ” ગાનાર કબીર ઘૂટી ઘૂટી ને કહે છે, આ ધન અને યૌવનનો ગર્વ શાનો? કશું તકે એવું નથી, કશુંય શાશ્વત નથી, કશુય કાયમ માટે તમારી પાસે રહેવાનુ નથી. આપણું પાંચ તત્વોનું બનેલું ખોળિયું; એ પણ ક્ષણભંગુર છે. તો આ ક્ષણભંગુરનું મમત્વ અને મહત્વ શા માટે?

કબીર કેવા મોટા ગજાના કવિ છે કે શૃંગારની ભાષામાં એ ગહન જ્ઞાનની વાત કરે છે. શૂન્યનો મહેલ છે. આ શૂન્યનો મહેલ બ્રહ્માડ. આ બ્રહ્માડમાં જ તું બ્રહ્માનો દીવો સળગાવ અને મૃગજલ જેવી આશાઓથી ચાલીત ન થા. ‘આસ સો મત ડોલ’ એ પંક્તિ આ કવિ જ લખી શકે. આશાથી જીવતું હોય તો હતાશાનો મુકાબલો કરવો પડે, અને હતાશાથી પાર જવું હોય તો આશાથી વિચલિત ન થવાય.

શૂન્યના મહેલમાથી કવિ રંગમહેલ માં જાય છે. પણ આ રંગમહેલ રાગ વિનાનો છે. વીતરાગ હોય એનેજ બ્રહ્માડનો રાગ મળે. અહી પ્રિયતમાં અને પ્રિયતમાનું મિલન થાય છે – જ્ઞાનના દીવાણી સાક્ષીએ. આ રંગમહેલ પોતેજ અનમોલ છે. મિલન થયું, પછી એના આનંદને વર્ણવો કઈ રીતે? સુખ ખંડીત હોય છે આનંદ ખંડીત હોય છે. સુખને હદ હોય છે. આનંદ અનહદ હોય છે. અને આ અનહદનો જ ઢોલ વાગ્યા કરે છે. અહમનો દહનખંડ શૂન્યના શયનખંડમાં પલટાઈ જાય છે અને આત્મા અને પરમાત્માની શુભદ્રષ્ટિ થાય છે.