અખંડઆનંદ

ડિસેમ્બર,2020

વહાવીએ ઉરેથીકારુણ્યની મંગલ પ્રેમધારા

પાનું 80

અખંડઆનંદ

ડિસેમ્બર,2020

વહાવીએ ઉરેથીકારુણ્યની મંગલ પ્રેમધારા

પાનું79\80

ક્ષમાથી કરુણા વરસે છે\ડો.ભાલચંદ્ર હાથી

    આજના યુગમાં અવનિ ઉપર અનેક જાતના રોગો, અવિશ્વાસનાં જાળાં,શારીરિક અને માનસિક  વ્યાધિનાં  કષ્ટો વેરાયેલાં પડ્યાં છે. માનસિક તાણ નકરવાનું કરાવે છે. તેના માટે ઔષધોપચાર પણ છે. રોગો વધ્યા તેમ ડોકટર પણ વધ્યા છે પણ તેના અંતરમાં ફેરફાર થતો નથી. આ બધી આધિ, વ્યાધિ ને ઉપાધિથી બચવા માટે અન્ય ઉપાયો પણ છે. જે દરેક મનુષ્યેઅપનાવવાનો સમય ક્યારનોયે આવી ગયો છે અને તે ‘કરુણા વરસંતઆવો,’ દયા, કરુણા અને અનુકંપા શબ્દોનો અર્થ એક જ છે પણ દરેક શબ્દ અલગ અલગ ભાવનાનો દ્યોતક છે.

   બધા ધર્મો એક યા બીજી રીતે ક્ષમા આપવા અને માગવાનું સૂચન કરે છે. વાત નાની છે પણ તેનું અનુસરણ મોટું અને સકારાત્મક પરિણામ આપે છે. જગતનો કોઈ  ધર્મ અવિશ્વાસ, અસહિષ્ણુતા કે ખૂન-ખરાબાની હિમાયત કરતો નથી પણ તેના અનુયાયીઓ ગેરસમજણમાં આ બધું કરે છે અને વગોવાય છે ધર્મ ! પ્રેમ-સહ્રદયતાની હૂંફ મળતી નથી  અને તેને લીધે મનુષ્યને મનમાં થતી તાણ વધીનેતેના દુષ્પરિણામ આપે છે.

સામા પ્રત્યે કરુણા દર્શાવવાથી થતું લાગણીઓનુંપ્રતિબિંબ અરસ પરસ પડે છે. મન અને શરીરની હળવાશથી જ આ બધું શક્ય છે.

   સામી વ્યક્તિ  પરત્વે કરુણા, સહિષ્ણુતા અને ક્ષમાના ભાવો મન, આત્મા અને ઈંદ્રિયોને નીરોગી રાખે છેઅને તેનીપ્રસન્નતા મનને આહ લાદકતાનો અનુભવ કરાવે છે. જૈનધર્મમાં ક્ષમાનું આગવું મહત્ત્વ છે. ક્ષમા આપવા-લેવા માટે ધર્મમાં ખાસ પર્વ આવે છે. આ ફિલસૂફી માત્ર જૈનધર્મ પૂરતી જ નથી, એક યા બીજીરીતે જગતના અન્ય ધર્મોમાંપણ તે અપનાવવાનું સૂચન છે. તમે મારી ભૂલોને માફ કરો અને હું તમારી ભૂલોને માફ કરું, આ ઘટના સાચા હ્રદયથી  થાય તો જ સાચા અર્થમાં કરુણા પ્રગટેઅને મોટા ભાગની તાણ તેનાથી જ ઘટી જાય અને મન, હ્રદય અને આત્મામાં શુદ્ધતા આવે.

  ક્ષમાઅને ધૈર્ય એ બંને બહેનો છે. જે ધૈર્યવાન બને છે એ સહજતાથી ક્ષમાવાન પણ બને છે. ધીરજ મનની અધીરતા દૂર રાખે છે અને મનના સદ ભાવોનો ઉદય કરે છે. તેથી આપોઆપ ક્ષમાની  લાગણીથાય છે. જે આગળ ઉપર મન અને હ્રદયને નિર્મળ બનાવે છે. દરેક વ્યક્તિ  જો એનો વિચાર કરી અમલમાં મૂકે તો અનેક પ્રશનો પોતાની મેળે જ ઉકેલાઈ જાય.

ડો. ભાલચંદ્ર હાથી, 677, વાસ્તુનિર્માણ સોસાયટી, સેક્ટર -21, ગાંધીનગર—382021\મો. 94278 18473

—————————————-

અખંડઆનંદ

ડિસેમ્બર,2020

વહાવીએ ઉરેથીકારુણ્યની મંગલ પ્રેમધારા

પાનું77\78

કારૂણ્ય રૂપમ કરુણા કરંતમ શ્રી રામચંદ્ર્મ શરણં પ્રપદ્યે (રામરક્ષાસ્તોત્ર)

    પ્રકૃતિ અને જીવ પરસ્પર ગુંથાયેલ છે. સર્વમાંએક એવું તત્ત્વ રહેલું છે, જે રામતત્ત્વ છે. આ રામ એટલે કરુણાભંડાર. તો જીવમાત્રમાં આ ઈશ્વરીતત્ત્વ હાજર જ હોય છે.પણ માનવ નામનો જીબ એવો છેકે તેમાં ત્રણ ગુણ, સત્ત્વ,રજ, તમસ આપેલા છે. જે ગુણ પ્રમાણે માનવ વર્તન કરે છે. સત્ત્વગુણમાંઈશ્વરીતત્ત્વ્નું પ્રાધાન્ય છે.રજોગુણમાં તેની માયા, ભોગ-વિલાસ રહેલાં છે. અને તમોગુણમાંઅનર્થકારી પરપીડાવૃત્તિ રહેલ છે આ પરપીડનવૃત્તિ અસહિષ્ણુતા પેદા કરે છે. સહવિષ્ણુ એટલે પરમાત્માની સત્ત્વગુણની હાજરી, જેના હ્રદયમાં આવે છે તે કરુણાવાન બને છે અને કરુણાવાન સમષ્ટિનેપ્રેમ કરે છે. પ્રેમ કરનારે કશું કોઈની પાસેથી લેવાનું નથી, પણ

 આપવાનું હોય છે.

    જ્યારે સ્વાર્થનો ઉરમાં પ્રવેશ થાય છે ત્યારે અસહિષ્ણુતા પ્રવેશે છે.આ સ્વાર્થનું કુટુંબ લોભ, સત્તાલાલસા, છળકપટ વગેરે વગરનોતરે હાજર થાય છે. ત્યારે ઉરમાં રહેલો પ્રેમરૂપી દીવો બુઝાઈ જાય છે અને ખરાબ કૃત્યની વૃત્તિઓરૂપી અંધકાર છવાઈ જાય છે.

    સહિષ્ણુતા ક્યારે પ્રગટે?

સંતોષથી: જે કાંઈ ધન,સંપત્તિ,સત્તા મળે તેમાં સંતોષ માને એટલું જ નહીં પણ તેમાં બીજાનો પણ ભાગ છે તેમ ઈચ્ચી તેને અન્યોને આપવા હાથ ફેલાવે તે એક પ્રકારની સહિષ્ણુતા છે.

  ઉદારતાથી:લોભ હોય ત્યાં ઉદારતા આવી શકતી નથી.  જ્યાં ઉદારતા છે ત્યાં લોભનો પ્રભાવ રહેતો નથી.લોભ જ બધા પાપનું મૂળ છે.તે બધું ભેગું કરી સંગ્રહ  કરવાની વૃત્તિ ધારણ કરાવે છે. ઉદારતા લોભનું મારણ છે. લોભ મર્યો એટલે સહિષ્ણુતા પ્રગટે છે.

   અહિંસાથી : જેવો હું છું તેવા જ બધા જીવો છે. માટે શરીરથી, મનથી કે વાણીથી કોઈ પણ જીવને હાનિ નહીં પહોંચાડવાની ભાવના જાગે ત્યારે ઉરમાં જીવ પ્રત્યે દયા પ્રગટ થાય છે તે જ આ કરુણા છે. પછી તે દરેક જીવ પ્રત્યે કરુણા વહાવે છે, દરેકની પ્રેમ કરે છે.

   અક્રોધતાથી: ક્રોધ નહીં કરવો તે જ પ્રેમપાંગરવાનું પ્રથમ ચરણ છે. કોઈ જીવ તરફથી આપણનેગમે તેવા પ્રકારનું નુકશાન  કે દુ:ખ પહોંચે  ત્યારે એમ વિચારીએ કે તે તેનો સ્વભાવ છે. મને કશું નુકશાન કેદુ:ખ નથી, ત્યારે નફરત નામના તત્ત્વનું દફન થઈ જાય છે.

નિરભિમાનીપણાથી:  જ્યારે કોઈપણ ધન, સાંપત્તિ, સત્તા મળે તારે આ મારું નથી, મને પરમાત્માએ તેની ટ્રસ્ટીશિપ આપી છે એવું માનનાર મને મળેલ સત્તા-સંપત્તિથી, બીજાં હિત જાલવાય તેવાંકામ કરવાની ખેવના રાખનાર તેમ જ હું દાન ન્નથી કરતો પણ ફરજમાં આવેલી ફરજ બજાવું છું તેમ માનનારના દિલમાં પ્રેમ પ્રગટેછે. જે સર્વજનહિતાય—સર્વ્જંલાભાય થાય તેવાંસદ કર્મો કરે છે. જે  અભિમાન રાખતો નથી તેની મતિ—નિર્મળ, સ્મૃતિ નિર્મળ, વૃત્તિ નિર્મળઅને પ્રવૃત્તિ પણ શુદ્ધ હોય છે.

   અત્યારની પરિસ્થિતિ માટે જવાબ્દાર મુખ્ય કારણો :

નીતિમતાનું ધોવાણ.ધોવાણ.સદ સાહચર્ય્નો અભાવ, સમાજનું વ્યક્તિ પ્રત્યે વર્તન. જો સમાજ કોઈ નબળી કે અક્ષમ વ્યક્તિને તેની નબળાઈકે ક્ષમતા કેળવવા માટે સહાય્ભૂત  થાય તો તેના ઉરમાંસમાજ પ્રત્યે પ્રેમ અને અહેસાનની ભાવના ઉદ ભવે છે, જે બીજા પ્રત્યે કરુણા દાખવતાં શીખી જાયા છે.

    માટે જ એક હાકલ કરીએ:

‘જ્યોતસે જ્યોત જગાતે ચલો, પ્રેમ કી ગંગા બહાતે ચલો.’

એમ.આર. ગોંડલિયા

મુ. લુણીધર. જિ.અમરેલી-365460 મો. 9725016197

———————————————-

ગીતાધ્વનિ: અધ્યાય: 18

ગુણપરિણામો અને ઉપસંહાર

અર્જુન બોલ્યા—

શું છે સંન્યાસ્નું તત્ત્વ? ત્યાગનું તત્ત્વ શું, વળી?

બેઉને જાણવા ઈચ્છું, જુદાં પાડી કહો મને….1

                   *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

છોડે સકામ કર્મોને જ્ઞાની સંન્યાસ તે લહે;

છોડે સર્વેય કર્મોના ફળને, ત્યાહ તે કહ્યો…2

‘દોષ્રૂપ બધાં કર્મો—ત્યજો તે’ તે’મુનિ કો કહે;

‘યજ્ઞ-દાન-તપો ક્યારે ન તજો’ અન્ય તો કહે.

                   *

ત્યાગ સંબંધમાં તેથી મારા નિશ્ચયને સુણ:

ત્રણ પ્રકારના ભેદો ત્યાગના વર્ણવાય છે…4

યજ્ઞ-દાન-તપો કેરાં કર્મો ન ત્ય્જવાં ઘટે;

અવશ્ય કરવાં, તે તો કરે પાવન સુજ્ઞને…5

કરવાં તેય કર્મોને આસક્તિ-ફળન ત્યજી;

આ ઉત્તમભિપ્રાય મારો નિશ્ચિત આ વિશે…6

નીમેલાં કર્મનો ક્યારે નહીં સંન્યાસ તો ઘટે;

મોહથી જો કરે ત્યાગ, તે ત્યાગ તામસી કહ્યો…7

કર્મે છે દુ:ખ માટે જ કાયક્લેશ ભયે ત્યજે,

તે કરે રાજસ ત્યાગ, ન પામે ફળ ત્યાગનું…8

રહીને નિયમે કર્મ કર્તવ્ય  સમજી કરે,

અનાસક્ત ફળ્ત્યાગી, જાણ તે ત્યાગ સાત્ત્વિક…9

ક્ષેમ કર્મે નહીં રાગ, અક્ષેમે દ્વેષ તો નહીં;

તે ત્યાગી સત્ત્વમાં યુક્ત, જ્ઞાંવાન, અસંશયી…10

શક્ય ના દેહધારીને અમૂળો ત્યાગ કર્મનો;

કર્મના ફળનો ત્યાગી, તે જ ત્યાગી ગણાય છે…11

સારું માઠું તથા મિશ્ર, ત્રિવિધ કર્મનું ફળ;

અત્યાગી પામતા તેને, સંન્યાસીઓ કદી નહીં..12

                  *

સર્વ કર્મો તણી સિદ્ધિ થાય જે પાંચ કારણે;

કહ્યાં તે સાંખ્ય સિદ્ધાંતે, તેને તું મુજથી સુણ…13

અધિષ્ઠાન તથા કર્તા, ત્રીજું વિવિધ સાધનો,

ક્રિયા નાનાં પ્રકારોની , ને ભળે દૈવ પાંચમું…14

કાયા-વાચા મને જે જે કર્મને આદરે નર, —

અન્યાયી અથવા ન્યાયી, –તેના આ પાંચ હેતુઓ..15

આવું છતાંય આપે જ કર્તા છે એમ જે જુએ,

સંસ્કારહીન, દુર્બુદ્ધિ, સત્ય તે દેખતા નથી…16

“ હું કરું છું” એમ ના જેને, જેની લેપાય બુદ્ધિ ના,

સૌ લોકને હણે તોયે, હણે-બંધાય તે નહીં…17

                      *

જ્ઞાન, જ્ઞેય તથા જ્ઞાતા, — કર્મંનાં ત્રણપ્રેરકો;

સાધનો કર્મ  ને કર્તા, –કર્મનાં ત્રણ પોષકો…18

જ્ઞાન, કર્મ અને કર્તા—ગુણોથી ત્રણ જાતનં

વર્ણવ્યાં સાંખ્ય સિદ્ધાંતે , સુણ તેને યથાર્થ તું…19

                    *

જેથી દેખે બધાં ભૂતે એક અવ્યય ભાવને—

સળંગ ભિન્ન રૂપોમાં રૂપોમાંતે જ્ઞાન સાત્ત્વિક…20

જે જ્ઞાને સર્વ ભૂતોમાં નાનાભાવો જુદા જુદા

જાણતો ભેદને પાડી,–જાણ તે જ્ઞાન રાજસ…21

આસક્તિયુક્ત જે કાર્ય, પૂર્ણ-શું એકમાં જુએ;

જેમાં ન તત્ત્વ કે હેતુ,-અલ્પ તે જ્ઞાની તામસી…22

                     *

નીમેલું, વણઆસક્તિ, રાગદ્વેષ  વિના કર્યું;

ફળની લાલસા છોડી, સાત્ત્વિક કર્મ તે કહ્યું…23

મનમાં કામના સેવી, વા અહંકારથી કર્યું,

ઘણી જંજાળથી જેને, રાજસ કર્મ તે કહ્યું…24

પરિણામ તથા હાનિ, હિંસા, સામર્થ્ય ના ગણી,

આદરે મોહથી જેને, તામસ કર્મ તે કહ્યું…25

                  *

નિ:સંગી, નિરહંકારી, ધૃતિ-ઉત્સાહથી ભર્યો,

યશાયશે નિર્વિકાર, કર્તા સાત્ત્વિક તે કહ્યો…26

રાગી, નેફળનો  વાંછુ, લોભી, અસ્વચ્છ, હિંસક,

હર્ષશોકે છવાયેલો, કર્તા રાજસ તે કહ્યો…27

અયોગી, ક્ષુદ્ર, ગર્વિષ્ઠ, અકર્મી, શઠ, આળસુ,

શોગિયો, દીર્ઘસૂત્રી જે કર્તા તામસ કહ્યો…28

                  *

બુદ્ધિ ને ધૃતિના ભેદો, ગુણોથી ત્રણ જાતના,

સંપૂરઁ વર્ણવું તેને, સુણજે વિગતે જુદા….29

પ્રવૃત્તિ શું, નિવૃત્તિ શું,કાર્યાકાર્ય, ભયાભય,

બંધા શું, મોક્ષ શું જાણે, ગણી તે બુદ્ધિ સાત્ત્વિક..30

ધર્માધર્મ તણો ભેદ, તેમ કાર્ય-અકાર્ય્નો,

અયથાર્થપણે જાણે, ગણી તે બુદ્ધિ રાજસી…31

અજ્ઞાને આવરેલી જે ધર્મ માને અધર્મને,

બધું જવળું પેખે, ગણી તે બુદ્ધો તામસી…32

                  *

મન-ઈંદ્રિય-પ્રાણોની ક્રિયાને જે ધરી રહે

ધૃતિ અનન્ય્યોગે જે, તેને સત્ત્વિકી જાણવી…33

ધર્મે, અર્થે તથા કામે જે વડે ધારણા રહે,

આસ્ક્તિ ને ફલેચ્છાથી, ધૃતિ જે રાજસી ગણી…34

જે વડે ભય ને શોક, નિદ્રા, ખેદ તથા મદ,

જે ન છોડેય દુર્બુદ્ધિ, ધૃતિ તે તામસી ગણી…35

                   *

સુખનાયે ત્રણેભેદો હવે વર્ણવું, સાંભળ:

અભ્યાસે રાચતો જેમાંજેમાંદુ:ખનો નાશ તે કરે…36

ઝેર સમાન આરંભે, અંતે અમૃત-તુલ્ય જે,

પ્રસન્ન ચિત્તને લીધે મળે તે સુખ સાત્ત્વિક…37

અમૃત-તુલ્ય આરંભે, અંતે ઝેર સમાન જે,

વિષયેંદ્રિય સંયોગે  મળે તે સુખ રાજસ…38

આરંભે, અંતમાંયે જે નિદ્રા-પ્રમાદ-આળસે

આત્માને મોહમાં નાંખે, તામસી સુખ તે ગણ્યું…39

                  *

નથી કો સત્ત્વ પૃથ્વીમં, સ્વર્ગે દેવો વિશેય કો,

જે હોય ગુણથી મુક્ત, જે આ પ્રકૃતિના ત્રણ…40

                 *

બ્રાહ્મણો, ક્ષત્રિયો, વૈશ્યો, શૂદ્રોના જે સ્વભાવથી

થયા ભિન્ન ગુણો, તેણે પાડ્યા છે ભેદ કર્મના…41

શાંતિ, તપ, ક્ષમા, શૌચ, શ્રદ્ધા, નિગ્રહ, આર્જવ,

જ્ઞાન, વિજ્ઞાન—આ કર્મ બ્રાહમણોનું સ્વભાવથી…42

શૌર્ય, તેજ, પ્રજારક્ષા, ભાગવું નહીં યુદ્ધથી,

દક્ષતા, દાન ને ધૈર્ય—ક્ષાત્ર્કર્મ સ્વભાવથી…43

ખેતી, વેપાર, ગોરક્ષા—વૈશ્યકર્મ સ્વભાવથી;

સેવાભાવ ભર્યું કર્મ,–શૂદ્રોનું એ સ્વભાવથી…44

                 *

માનવી પોતપોતાનાં કર્મે મગ્ન રહી તરે;

સ્વકર્મ આચરી જેમ મેળવેસિદ્ધો, તે સુણ…45

જેથી પ્રવર્તતો ભૂતો, જેણે વિસ્તાર્યું  આ બધું;

તેને સ્વકર્મથી પૂજી સિદ્ધિને મેળવે નર…46

રૂડો  સ્વધર્મ ઊણોયે સુસેવ્યા પરધર્મથ્ર્ર;

સ્વભાવે જે ઠરે કર્મ, તે કર્યે દોષ ના થતો…47

સહજ કર્મમાં દોષ હોય તોયે ન છોડવું;

સર્વ કર્મે રહે દોષ, ધુમાડો જેમ અગ્નિમાં…48

આસક્ત નહીં જે ક્યાંય, જિતાત્મા, નિ:સ્પૃહી સદા,

પરં નિશ્કર્મનીસિદ્ધિ તેને સંન્યાસથી મળે….49

પામીને સિદ્ધિને યોગી, જે રીતે બ્ર્હ્મ મેળવે,

સુણ સંક્ષેપમાં તેને,–નિષ્ઠા જે જ્ઞાનની પરં…50

પવિત્ર બુદ્ધિને રાખે, નીમે તે ધૃતિથી મન,

શબ્દાદિ વિષયો ત્યાગે, રાગદ્વેષ બધા હણે;..51

એકાંતે રહે જમે થોડું, ધ્ય્સ્સ્ન્યોગ સદા કરે.

જીતે કાયા-મનો-વાણી, દૃઢ વૈરાગ્યને ધરે;…52

બળ-દર્પ-અહંકાર-કામ-ક્રોધ ટળી ગયા.

સંગ્રહ-મમતા છોડ્યાં, શાંત તે બ્રહ્મમાં મળે…53

બ્રહ્મનિષ્ઠ, પ્રસન્નત્મા, શોચ કે કામના નહીં,

સમાન દૃષ્ટિનો પામે મારી પરમ ભક્તિને…54

ભક્તિએ તત્ત્વ્થી જાણે, હેવો છું ને હું હેમ છું;

તત્ત્વે આમ મ’ને જાણી, તે મળે મુજમાં પછી…55

મારો આશ્રિત તે કર્મો સર્વે નિત્ય કરે છતાં,

મારા અનુગ્રહે પામે અખંડ પદ શાશ્વત…56

મ’ને અર્પી બધાં કર્મોમનથી,મત્પરાયણ,

મારામાં ચિત્તને રાખ બુદ્ધિયોગ વડે  સદા…57

મચ્ચિત્તે તરશે દુ:ખોસર્વે મારા અનુગ્રહે,

ન સુણીશ અહંકારે, નિશ્ચે પામીશ નાશ તો…58

                      *

જે અહંકારને સેવી માને છે કે ‘લડું નહીં’,

મિથ્યા પ્રયત્ન તે તારો, પ્રકૃતિ પ્રેરશે તને…59

બંધાયેલો સ્વકર્મોથી નિર્માયાં જે સ્વભાવથી,

મોહથી ઇચ્છતો ના જે, અવશે તે કરીશ તું…60

                    *

વસીને સર્વ ભૂતોનાં હ્રદયે પરમેશ્વર,

માયાથી ફેરવે સૌને, જાણે યંત્ર પરે ધર્યા…61

તેને જ શરણે જા તું સર્વભાવથી, ભારત,

 તેના અનુગ્રહે લૈશ શાંતિ ને શાશ્વત પદ…62

આવું આ સારમાંસાર જ્ઞાન મેં તુજને કહ્યું;

તેને પૂર્ણ વિચારીને કર જેમ ગમે તને…63

                      *

વળી, મારું પરં વેણ, સારમાં સાર, આ સુણ,

મ’ને અત્યંત વા’લો તું, તેથી તારું કહું હિત…64

મન, ભક્તિ મ’ને અર્પ, મ’ને પૂજ, મ’ન્ર નમ,

મ’ને જ પામશે નિશ્ચે, મારું વચન લે, પ્રિય !…65

છોડીને સઘળા ધર્મો, મારું જ શરણું ધર;

હું તને સર્વપાપોથી છોડાવીશ, નચિંત થા…66

                        *

તપ ના, ભક્તિ ના જેમાં, ના સેવા-શ્રવણે રુચિ;

નિંદતોયે મ’ને તેને કે’વું ના જ્ઞાન આ કદી…67

                   *

જે આ જ્ઞાન મહા ગૂઢ આપશે મુજ ભક્તને,

પરાભક્તિ કરી મારી મ’ને નિશ્ચય પામશે…68

તેથી અધિક ના કોઈ મારું પ્રિય કરે અહીં,

તેથી અધિક તો કોઈ મારો પ્રિય જગે નહીં…69

શીખી વિચારશે જે આ ધર્મસંવાદ આપણો,

મરી ઉપાસના તેણે જ્ઞાનયજ્ઞે કરી ગણું…70

જે શ્રદ્ધાવાન નિષ્પાપ માનવી સુણશેય આ,

તેયે મુક્ત થઈ પામે લોકો જે પુણ્યવાનના…71

                    *

પાર્થ, તેં સાંભળ્યું શું આ બધું એકાગ્ર ચિત્તથી?

અજ્ઞાન-મોહનો નાશ શું હવે તુજ કૈં થયો?…72

અર્જુન બોલ્યા—

ટળ્યો મોહ, થયું ભાન, તમ અનુગ્રહે, પ્રભો !

થયો છું સ્થિર નિ:શંક, માનીશ તમ શીખને..73

સંજય બોલ્યા—

કૃષ્ણાર્જુન મહાત્માનો આવો સંવાદ અદ ભુત,

રોમ ઊભાં કરે તેવો, સાંભળ્યો મેં, મહીપતે…74

કૃષ્ણ યોગેશ્વરે સાક્ષાત સ્વમુખે બોલતાં સ્વયં,

મેં આ યોગ પરંગૂઢ સુણ્યો  વ્યાસ-અનુગ્રહે…75

આ કૃષ્ણાર્જુન સંવાદ, મહા અદ ભુત, પાવન,

સ્મરી સ્મરી મ’ને તેનો હર્ષ થાય ફરી ફરી…76

સ્મરી સ્મરીય તે રૂપ, હરિનું અતિ અદ ભુત,

મહા આશ્ચર્ય પામું ને હર્ષ થાય ફરી ફરી…77

જ્યાં યોગેશ્વર શ્રીકૃષ્ણ, જ્યાં ધનુર્ધર અર્જુન,

ત્યાંવસે જય, ઐશ્વર્ય, લક્ષ્મી ને સ્થિર નીતિયે…78

         ઔમ તત સત

————————————————–

   

ગીતાધ્વનિ: અધ્યાય:ચૌદમો

ત્રિગુણ નિરુપણ

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

જ્ઞાનોમાં શ્રેષ્ઠ જે જ્ઞાન, તે ફરી તુજને કહું;

જે જાણી મુનિઓ સર્વે પામ્યા સિદ્ધિ અહીં પરં…1

આ જ્ઞાન આશરી જેઓ પામે મુજ સમાનતા,

સર્ગકાળે ન તે જન્મે, પ્રલયે ન વ્યથા ખમે…2

             *

મારું ક્ષેત્ર મહદ બ્રહ્મ, તેમાં હું બીજ થાપું છું;

તે થકી સર્વ ભૂતોની લોકે ઉત્પત્તિ થાય છે…3

સર્વ યોનિ વિશે જે જે વ્યક્તિઓ જન્મ પામતી,

તેનું ક્ષેત્ર મહદ બ્રહ્મ, પિતા હું બીજ દાયક…4

                     *

તમ, રજ તથા સત્ત્વ,–ગુણો પ્રકૃતિથી થયા;

તે જ અવ્યય દેહીને બાંધે છે દેહને વિશે…5

તેમાં નિર્મળ તે સત્ત્વ, દોષ્હીન, પ્રકાશક;

તે બાંધે છે કરાવીને આસક્તિ જ્ઞાન ને સુખ…6

તૃષ્ણા-આસક્તિથી જન્મ્યો રાગ, તે જ રજોગુણ;

દેહીને બાંધતો તે તો આસક્ત કર્મમાં ફરી…7

મોહમાં નાંખતો સૌને ઊઠે અજ્ઞાનથી તમ;

દેહીને બાંધતો તે તો નિદ્રા-પ્રમાદ-આળસે…8

                   *

સુખમાં જોડતો સત્ત્વ, કર્મમાં જોડતો રજ;

ને ઢાંકી જ્ઞાનને જોડે પ્રમાદે તો તમોગુણ…9

                 *

રજ-તમને દબાવીને સત્ત્વઉપર આવતો;

રજોગુણ તમો-સત્ત્વ, તમ તે રજ-સત્ત્વને…10

જ્યારે આ દેહમાં દીસે પ્રકાશ સર્વ ઈંદ્રિયે, પ્રમાદ, મૂઢતા;

ને જ્ઞાન પ્રગટે ત્યારે વધેલો સત્ત્વ જાણવો…11

કર્મ પ્રવૃત્તિ, આરંભ, લોભ, અશાંતિ, ને સ્પૃહા,

રજોગુણ વધે જ્યારે, ત્યારે આ ઊપજે બધાં…12

પ્રવૃત્તિ ના, પ્રકાશે ના, દીસે પ્રમાદ, મૂઢતા;

તમોગુણ વધે જ્યારે, ત્યારે આ ઊપજે બધાં…13

સત્ત્વની વૃદ્ધિ વેળાએ દેહી છોડે શરીર જો;

ઉત્તમ  જ્ઞાનવાનોના નિર્મળ લો ક મેળવે..14

કર્મસંગી  વિશે જન્મે, તમમાં લય પામતાં;…15

                  *

કહ્યું છે પુણ્ય ક લોભ ઊપજે કર્મોનું ફળ સાત્ત્વિક નિર્મળ;

રજનું ફળ છે દુ:ખ, અજ્ઞાન તમનું ફળ…16

સત્ત્વથી ઊપજે જ્ઞાન, રજથીલોભ ઊપજે;

પ્રમાદ, મોહ, અજ્ઞાન, ઊપજે તમથી સહુ…17

                     *

ચડે છે સાત્ત્વિકો ઊંચે, રાજસો મધ્યમાં રહે;

હીનવૃત્તિ તમો ધર્મી, તેની થાય અધોગતિ…18

ગુણો વિના ન કર્તા કો, જ્યારે દ્રષ્ટા પિચાણતો,

ત્રિગુણાતીતને જાણે, તે પામે મુજ ભાવને…19

દેહ સાથે ઊઠેલા આ ત્રિગુણો  જે તરી જતો;

જન્મ-મૃત્યુ-જરા-દુ:ખે છૂટી તે મોક્ષ ભોગવે…20

                   *

અર્જુન બોલ્યા—

ક્યાં લક્ષણથી દેહી ત્રિગુણાતીત થાય છે?

હોય આચાર શો તેનો? કેમ તે ત્રિગુણો તરે?..21

                      *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

જ્ઞાન, પ્રવૃત્તિ ને મોહ—તેના ધર્મો શરીરમાં

ઊઠે તો ન કરે દ્વેષ, શમે તો ન કરે સ્પૃહા…22

જે ઉદાસીન-શો વર્તે ગુણોથી ચળતો નહીં;

વર્તે ગુણો જ જાણીને, રહે સ્થિર ડગે નહીં…23

સમ દુ:ખેસુખે, સ્વસ્થ  જે  શત્રુમિત્રમાં;

સુખે, સ્વસ્થ, સમ્લોષ્ટાશ્મકાંચન: !

સમ પ્રિયાપ્રિયે, ધીર, સમ નિંદા-વખાણમાં…24

સમ માનાપમાને જે, સમ જે શત્રુમિત્રમાં;

સૌ કર્મારંભ છોડેલો, ગુઁઆતીત ગણાય તે…25

અવ્યભિચાર ભાવે જે ભક્તિયોગે મ’ને ભજે;

તે આ ગુણો કરી પાર, બ્રહ્મને પાત્ર થાય છે…26

                    *

અમૃત-અક્ષર-બ્રહ્મ,ને એકાંતિક જે સુખ;

તેમ શાશ્વત ધર્મો જે, સૌનો આધાર હું જ છું…27

—————————————-

ગુણો વિના ન્કર્તા કો, જ્યારે દ્રષ્ટા પિચાણતો,

ત્રિગુણાતીતને જાણે, તે પામે મુજ ભાવને…19

દેહ સાથે ઊઠેલા આ ત્રિગુણો

ગીતાધ્વનિ: અધ્યાય:ચૌદમો

ત્રિગુણ નિરુપણ

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

જ્ઞાનોમાં શ્રેષ્ઠ જે જ્ઞાન, તે ફરી તુજને કહું;

જે જાણી મુનિઓ સર્વે પામ્યા સિદ્ધિ અહીં પરં…1

આ જ્ઞાન આશરી જેઓ પામે મુજ સમાનતા,

સર્ગકાળે ન તે જન્મે, પ્રલયે ન વ્યથા ખમે…2

             *

મારું ક્ષેત્ર મહદ બ્રહ્મ, તેમાં હું બીજ થાપું છું;

તે થકી સર્વ ભૂતોની લોકે ઉત્પત્તિ થાય છે…3

સર્વ યોનિ વિશે જે જે વ્યક્તિઓ જન્મ પામતી,

તેનું ક્ષેત્ર મહદ બ્રહ્મ, પિતા હું બીજ દાયક…4

                     *

તમ, રજ તથા સત્ત્વ,–ગુણો પ્રકૃતિથી થયા;

તે જ અવ્યય દેહીને બાંધે છે દેહને વિશે…5

તેમાં નિર્મળ તે સત્ત્વ, દોષ્હીન, પ્રકાશક;

તે બાંધે છે કરાવીને આસક્તિ જ્ઞાન ને સુખ…6

તૃષ્ણા-આસક્તિથી જન્મ્યો રાગ, તે જ રજોગુણ;

દેહીને બાંધતો તે તો આસક્ત કર્મમાં ફરી…7

મોહમાં નાંખતો સૌને ઊઠે અજ્ઞાનથી તમ;

દેહીને બાંધતો તે તો નિદ્રા-પ્રમાદ-આળસે…8

                   *

સુખમાં જોડતો સત્ત્વ, કર્મમાં જોડતો રજ;

ને ઢાંકી જ્ઞાનને જોડે પ્રમાદે તો તમોગુણ…9

                 *

રજ-તમને દબાવીને સત્ત્વઉપર આવતો;

રજોગુણ તમો-સત્ત્વ, તમ તે રજ-સત્ત્વને…10

જ્યારે આ દેહમાં દીસે પ્રકાશ સર્વ ઈંદ્રિયે, પ્રમાદ, મૂઢતા;

ને જ્ઞાન પ્રગટે ત્યારે વધેલો સત્ત્વ જાણવો…11

કર્મ પ્રવૃત્તિ, આરંભ, લોભ, અશાંતિ, ને સ્પૃહા,

રજોગુણ વધે જ્યારે, ત્યારે આ ઊપજે બધાં…12

પ્રવૃત્તિ ના, પ્રકાશે ના, દીસે પ્રમાદ, મૂઢતા;

તમોગુણ વધે જ્યારે, ત્યારે આ ઊપજે બધાં…13

સત્ત્વની વૃદ્ધિ વેળાએ દેહી છોડે શરીર જો;

ઉત્તમ  જ્ઞાનવાનોના નિર્મળ લો ક મેળવે..14

કર્મસંગી  વિશે જન્મે, તમમાં લય પામતાં;…15

                  *

કહ્યું છે પુણ્ય ક લોભ ઊપજે કર્મોનું ફળ સાત્ત્વિક નિર્મળ;

રજનું ફળ છે દુ:ખ, અજ્ઞાન તમનું ફળ…16

સત્ત્વથી ઊપજે જ્ઞાન, રજથીલોભ ઊપજે;

પ્રમાદ, મોહ, અજ્ઞાન, ઊપજે તમથી સહુ…17

                     *

ચડે છે સાત્ત્વિકો ઊંચે, રાજસો મધ્યમાં રહે;

હીનવૃત્તિ તમો ધર્મી, તેની થાય અધોગતિ…18

ગુણો વિના ન કર્તા કો, જ્યારે દ્રષ્ટા પિચાણતો,

ત્રિગુણાતીતને જાણે, તે પામે મુજ ભાવને…19

દેહ સાથે ઊઠેલા આ ત્રિગુણો  જે તરી જતો;

જન્મ-મૃત્યુ-જરા-દુ:ખે છૂટી તે મોક્ષ ભોગવે…20

                   *

અર્જુન બોલ્યા—

ક્યાં લક્ષણથી દેહી ત્રિગુણાતીત થાય છે?

હોય આચાર શો તેનો? કેમ તે ત્રિગુણો તરે?..21

                      *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

જ્ઞાન, પ્રવૃત્તિ ને મોહ—તેના ધર્મો શરીરમાં

ઊઠે તો ન કરે દ્વેષ, શમે તો ન કરે સ્પૃહા…22

જે ઉદાસીન-શો વર્તે ગુણોથી ચળતો નહીં;

વર્તે ગુણો જ જાણીને, રહે સ્થિર ડગે નહીં…23

સમ દુ:ખેસુખે, સ્વસ્થ  જે  શત્રુમિત્રમાં;

સુખે, સ્વસ્થ, સમ્લોષ્ટાશ્મકાંચન: !

સમ પ્રિયાપ્રિયે, ધીર, સમ નિંદા-વખાણમાં…24

સમ માનાપમાને જે, સમ જે શત્રુમિત્રમાં;

સૌ કર્મારંભ છોડેલો, ગુઁઆતીત ગણાય તે…25

અવ્યભિચાર ભાવે જે ભક્તિયોગે મ’ને ભજે;

તે આ ગુણો કરી પાર, બ્રહ્મને પાત્ર થાય છે…26

                    *

અમૃત-અક્ષર-બ્રહ્મ,ને એકાંતિક જે સુખ;

તેમ શાશ્વત ધર્મો જે, સૌનો આધાર હું જ છું…27

—————————————-

ગુણો વિના ન્કર્તા કો, જ્યારે દ્રષ્ટા પિચાણતો,

ત્રિગુણાતીતને જાણે, તે પામે મુજ ભાવને…19

દેહ સાથે ઊઠેલા આ ત્રિગુણો

ગીતાધ્વનિ: અધ્યાય:13

ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞવિચાર

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

ક્ષેત્ર એ નામે જ્ઞાની ઓળખે આ શરીરને;

ક્ષેત્રને જાણનારો જે, તેને ક્ષેત્રજ્ઞ તે કહે…1

વળી મ’ને જ ક્ષેત્રજ્ઞ જાણજે સર્વ ક્ષેત્રમાં;

ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞનું જ્ઞાન, તેને હું જ્ઞાન માનું છું…2

                    *

જે તે ક્ષેત્ર, તથા જેવું, જ્યાંથી, તેમાં વિકાર જે,

ક્ષેત્રજ્ઞ જે અને જેવો, સંક્ષેપે સુણ તે કહું…3

વિવિધ મંત્રથી ગાયું ઋષિઓએ અનેક્ધા,

ઠરાવ્યું બ્રહ્મસૂત્રોમાં સુનિશ્ચિત પ્રમાણથી…4

                *

મહાભૂતો, અહંકાર, બુદ્ધિ, પ્રકૃતિ—આઠ એ;

ઈંદ્રિયો દશ ને એક, વિષયો પાંચ તેમના;…5

ઇચ્છા, દ્વેષ, સુખો, દુ:ખો, ધૃતિ, સંઘાત, ચેતના;

વિકારો સાત આ ક્ષેત્ર તને સંક્ષેપમાં કહ્યું…6

                     *

નિર્માનત, અહિંસા, ને અદંભ, આર્જવ, ક્ષમા,

ગુરુભક્તિ તથા શૌચ, સ્થિર્તા, આત્મનિગ્રહ;…7

વિષયો પ્રતિ વૈરાગ્ય, નિરહંકારતા, તથા

જન્મ-મૃત્યુ-જરા-વ્યાધિ-દુ:ખ-દોષોનું દર્શન;…8

નિર્મોહિતા, અનાસક્તિ પુત્ર-પત્ની-ગૃહાદિમાં,

સારામાઠા પ્રસંગોમાં ચિત્તની સમતા સદા;….9

અનન્ય યોગથી મારી ભક્તિ અવ્યભિચારિણી,

એકાન્ત્વાસમાં પ્રેમ, ના ગમે દાયરા વિશે;…10

અધ્યાત્મ્જ્ઞાનમાં નિષ્ઠા, તત્ત્વજ્ઞાન-વિચારણા;

આ લક્ષણે કહે જ્ઞાન, તેથી અજ્ઞાન ઊલટું…11

                      *

હવે હું વર્ણવું જ્ઞેય, જે જાણ્યે મુક્તિ ભોગવે;

અનાદિ તે પરંબ્રહ્મ, છે ન કહેવાય, ના નથી;…12

સર્વત્ર હાથ ને પાય, સર્વત્ર શિર ને મુખ;

સર્વત્ર આંખ ને કાન, સર્વને આવરી રહ્યું;…13

નિરિંદ્રય છતાં ભાસે સર્વે ઈંદ્રિય્ના ગુણો;

નિર્ગુણ, ગુણભોક્તાયે, ભર્તા તોયે અસક્ત તે;…14

બહાર-માંહ્ય ભૂતોની, ચાલતું ને અચંચળ,

સૂક્ષ્મ તેથી જણાયેના, સમીપે, દૂરમાં વળી;…15

અખંડ તોય ભૂતોમાં જાણે ખંડપણે રાહ્યું;

ભૂતોને જન્મ દે, પોષે, ગળેયે તેમ જ્ઞેય તે;…16

જ્યોતિઓનુંય તે જ્યોતિ, પર તે અંધકારથી;

જ્ઞાન, જ્ઞેય, જ્ઞાનગમ્ય, સર્વનાં હ્રદયે વસ્યું…17

                *

ક્ષેત્ર, જ્ઞાન તથા જ્ઞેય, આમ સંક્ષેપમાં કહ્યાં;

મારો જે ભક્ત આ જાણે, તે પામે મુજ ભાવને…18

                 *

બંને અનાદિ છે જાણ, પ્રકૃતિ તેમ પુરુષ;

પ્રકૃતિથી થતા જાણ વિકારો ને ગુણો બધા;…19

કાર્ય, કારણ, કર્તૃત્વ, તે સૌ પ્રકૃતિ કારણે;

સુખદુ:ખ તણા ભોગ તે તો પુરુષકારણે…20

પ્રકૃતિમાં રહ્યો સેવે પ્રકૃતિગુણ પુરુષ;

આસક્તિ ગુણમાં તેથી સદ સદ યોનિમાં પડે…21

સાક્ષીમાત્ર, અનુજ્ઞાતા, ભર્તા, ભોક્તા,મહેશ્વર,

કહ્યો તે પરમાત્માયે, દેહે પુરુષ જે પરં…22

જાણે પુરુષ જે આમ, પ્રકૃતિયે ગુણો સહ,

સર્વ કર્મો કરે તોયે તે ફરી જન્મતો નથી…23

                    *

ધ્યાનથી આપને કોઈ આપથી આપમાં જુએ;

સાંખ્યયોગ વડે કોઈ, કોઈ તો કર્મયોગથી…24

ને કો ન જાણતાં આમ અન્યથી સુણીને ભજે,

શ્રવણે રાખતા શ્રદ્ધા તેઓએ મૃત્યુને તરે…25

                 *

જે કાંઈ ઊપજે લોકે સત્ત્વ સ્થાવર-જંગમ,

ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞના યોગે, જાણ, તે ઊપજે બધું…26

                 *

સમાન સર્વ ભૂતોમાં રહેલા પરમેશ્વર,

અવિનાશીમાં, તે દેખે તે જ દેખતો…27

સમસર્વત્ર વ્યાપેલા ઈશને દેખનાર તે

ન હણે આપથી આપ, તેથી પામે પરંગતિ…28

પ્રકૃતિથી જ સૌ કર્મો સદા સર્વત્ર થાય છે;

આત્મા તો ન કરે કાંઈ; આ દેખે તે જ દેખતો…29

ભૂતોના વેગળા ભાવ એકમાં જ રહ્યા જુએ;

તેથી જ સર્વ વિસ્તાર; ત્યારે બ્રહ્મદશા મળે…30

                   *

અવ્યયી પરમાત્માને નથી આદિ, નથી ગુણો;

તેથી દેહે રહે તોયે, તે અકર્તા અલિપ્ત રહે…31

                  *

સૂક્ષ્મતા કારણે વ્યોમ સર્વ વ્યાપી અલિપ્ત રહે;

આત્માયેતેમ સર્વત્ર વસી દેહે અલિપ્ત રહે….32

                *

પ્રકાશે એકલો સૂર્ય, જેમ આ જગને બધા;

ક્ષેત્રજ્ઞેય પ્રકાશે છે, તેમ આ ક્ષેત્રને બધા…33

ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞનો ભેદ જે જાણે જ્ઞાનચક્ષુથી,

ભૂત-પ્રકૃતિ-મોક્ષેય, તે પામે પરંગતિ…34

—————————————–

ગીતાધ્વનિ:અધ્યાય:11

વિરાટદર્શન

અર્જુન બોલ્યા—

મારા અનુગ્રહાર્થે જે તમે અધ્યાત્મજ્ઞાનનું

પરં ગૂઢ કહ્યું તેથી મારો એ મોહ તો ગયો…1

ભૂતોના જન્મ ને નાશ મેં સવિસ્તર સાઅંભળ્યા,

તેમ અક્ષય માહાત્મય, તમારા મુખથી પ્રભુ !…2

નિજને વર્ણવો જેમ, તેવું જ, પરમેશ્વર !

ઈશ્વરી રૂપ જોવાને ઈચ્છું છું, પુરુષોત્તમ !…3

મારે તે રૂપને જોવું શક્ય જો માનતા, પ્રભુ !

તો, યોગેશ્વર, દેખાડો નિજ અવ્યયા રૂપ તે…4

                         *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

જો તુંમારાં બધાં રૂપો, સેંકડો ને હજારથી;

બહુ પ્રકારનાં, દિવ્ય, ઘણા આકાર-વર્ણના…5 જગત આખું; ઈચ્છે જે અન્ય

આદિત્યો, વસુઓ, રુદ્રો, અશ્વિનો, મરુતોય જો;

પૂર્વે ક્યારે ન દીઠેલાં એવાં આશ્ચર્ય જો ઘણા…6

જો મારા દેહમાં આજે એકસાથે અહીં રહ્યું

 જગત આખું; ઈચ્છે જે અન્ય તેય જો…7

મ’ને  તારા જ આ નેત્રે નહીં જોઈ શકીશ તું

દિવ્ય દૃષ્ટિ તને આપું, ઈશ્વરી યોગ જો મુજ…8

                  *

સંજય બોલ્યા—

આમ બોલી પછી કૃષ્ણ—મહાયોગેશ્વરે, નૃપ,

પરમ ઈશ્વરી રૂપ દેખાડ્યું પાર્થને નિજ…9

ઘણાં મોઢાં, ઘણી આંખો, ઘણાં અદભુત રૂપમાં,

ઘણાં આભૂષણો દિવ્ય, ઘણાંક દિવ્ય આયુધો..10

માળા-વસ્ત્ર ધર્યા દિવ્ય, અર્ચાઓ દિવ્ય ગંધની,

સર્વ આશ્ચર્યથી પૂર્ણ વિશ્વ્વ્યાપક દેવ તે…11

આકાશેસામટી દીપે હજારો સૂર્યની પ્રભ,

તે કદી એ મહાત્માના તેજ-શી થાય તો ભલે…12

અનંત ભાતનું વિશ્વ આખુંયે એક ભાગમાં,

દેવાધિદેવના દેહે અર્જુને જોયું તે સમે…13

પછી અર્જુન આશ્ચર્યે હર્ષ રોમાંચગાત્રથી,

દેવને હાથ જોડીને નમાવી શિરને વદ્યો;…14

                  *

અર્જુન બોલ્યા—

હે દેવ, દેખું તમ દેહમાં સૌ

દેવો તથા ભૂતસ્મૂહ નાના;

બ્રહ્મા વિરાજે કમલાસને આ,

ને દિવ્ય સર્પો, ઋષિઓય સર્વે…15

અનેક નેત્રો-મુખ-હાથ-પેટો,

અનંત રૂપો તમ સર્વ બાજુ;

દેખું નહીં અંત, ન મધ્ય-આદિ

તમારું વિશ્વેશ્વર, વિશ્વરૂપ !…16

ધારી ગદા-ચક્ર-કિરીટ દીપો

બધી દિશે તેજ તણો સમૂહે;

તપાવવા સૂરજ-અગ્નિ-જ્યોતિ

જોવા તમે શક્ય ન, અપ્રમેય !…17

તમે પરં અક્ષર, જ્ઞેયતત્ત્વ,

તમે પરં અક્ષર, જ્ઞેયતત્ત્વ,

તમે મહા આશ્રય વિશ્વનું આ;

અનાશ છો, શાશ્વત ધર્મપાળ,

જાણું  તમે સત્ય અનાદિ દેવ…18

અનાદિ મધ્યાન્ત, અનંત-શક્તિ;

અનંત હાથો, શશિસૂર્યનેત્ર;

પેખું તમારે મુખ અગ્નિ ઝોળો,

તમે સ્વતેજે જગ આ તપાવો…19

આ વ્યોમપૃથ્વીતણું અંતરાળ

દિશાય સૌ એક તમે જ વ્યાપ્યા;

તમારું આ અદભુત  ઉગ્ર રૂપ

દેખી ત્રિલોકી અકળાય , દેવ !…20

આ  દેવ્સંઘો તમ માંહી પેસે,

કો’ હાથ જોડી વીનવે ભયેથી;

‘સ્વસ્તિ’ ભણી સિદ્ધ-મહર્ષિ-સંઘો

અનેક સ્તોત્રે તમને સ્તવે છે…21

આદિત્ય, રુદ્રો, વસુ, વિશ્વદેવો,

સાધ્યો, કુમારો, મરુતોય, પિત્રી,

ગંધર્વ, યક્ષો,અસુરોય, સિદ્ધો,

આશ્ચર્યથી તમને નિહાળે…22

મોં-નેત્ર ઝાઝાં, વિકરાળ દાઢો,

હાથો, પગો ને ઉદરોય ઝાઝાં;

વિરાટ આ રૂપ તમારું ભાળી,

પામે વ્યથા લોક બધા અને હું…23

વ્યોમે અડેલા, બહુ રંગવાળા,

ખુલ્લાં મુખો, દીપ્ત વિશાળ ડોળા;

તેજે ભરેલા તમને નિહાળી,

મૂંઝાઉં ને ધીરજ શાંતિ ખોઉં….24

જોતાં જ સર્વે પ્રલયાગ્નિ જેવાં

મુખો તમારાં, વિકરાળ દાઢો,

દિશા ન સૂઝે, નહીં શાંતિ લાગે,

પ્રસન્ન થાઓ, જગના નિવાસ !…25

વળી, બધા આ ધૃત્રરાષ્ટ્રપુત્રો,–

ભૂપો તણા સર્વ સમૂહ સાથે,–

આ ભીષ્મ, આ દ્રોણ જ, સૂત કર્ણ,-

સાથે અમારાય મહાન યોદ્ધા,–…26

પેસે ત્વરાથી મુખની તમારી

બિહામણી ને વિકરાળ દાઢે;

દાંતો તણાં અંતર માંહી કોઈ

ચોંટ્યા દીસે ચૂર્ણ બનેલ માથે…27

નદી તણા જેમ જળપ્રવાહો,

વેગે સમુદ્રો પ્રતિ દોટ મૂકે;

ઝોળો ભર્યાં તેમ નુખે તમારાં

દોડે બધા આ નરલોક વીરો…28

અનાદિ મધ્યાન્ત, અનંત-શક્તિ;

અનંત હાથો, શશિસૂર્યનેત્ર;

પેખું તમારે મુખ અગ્નિ ઝોળો,

તમે સ્વતેજે જગ આ તપાવો…19

આ વ્યોમપૃથ્વી તણું અંતરાળ

દિશાય સૌ એક તમે જ વ્યાપ્યા;

તમારું આ અદ ભુત ઉગ્ર રૂપ

દેખી ત્રિલોકી અકળાય, દેવ !…20

આ દેવસંઘો તમ માંહી પેસે,

કો’ હાથ જોડી વીનવે ભયથી;

‘સ્વસ્તિ’ ભણી સિદ્ધ-મહર્ષિ-સંઘો

અનેક સ્તોત્રે તમને સ્તવે છે…21

આદિત્ય, રુદ્રો, વસુ, વિશ્વદેવો,

સાધ્યો, કુમારો, મરુતોય, પિત્રી,

ગંધર્વ, યક્ષો, અસુરોય, સિદ્ધો,

આશ્ચર્યથી સૌ તમને નિહાળે…22

મોં-નેત્ર ઝાઝાં, વિકરાળ દાઢો,

હાથો, પગો ને ઉદરોય ઝાઝાં;

વિરાટ આ રૂપ તમારું ભાળી,

પામે વ્યથા લોક બધા અને હું…23

વ્યોમે અડેલા, બહુ રંગવાળા,

ખુલ્લાં મુખો, દીપ્ત વિશાળ ડોળા;

તેજે ભરેલા તમને નિહાળી,

મૂંઝાઉં ને ધીરજ શાંતિ ખોઉં…24

જોતાં જ સર્વે પ્રલયાગ્નિ જેવાં

મુખો તમારાં, વિકરાળ દાઢો,

દિશા ન સૂઝે, નહીં શાંતિ લાગે,

પ્રસન્ન થાઓ, જગના નિવાસ !…25

વળી, બધા આ ધૃતરાષ્ટ્ર્પુત્રો,–

ભૂપો તણા સર્વ સમૂહ સાથે,–

આ ભીષ્મ, આ દ્રોણ જ, સૂત કર્ણ,-

સાથે અમારાય્મહાન યોદ્ધા,–…26

પેસે ત્વરાથી મુખની તમારી

બિહામણી ને વિકરાળ દાઢે;

દાંતો તણાં અંતર માંહી કોઈ

ચોંટ્યા દીસે ચૂર્ણ બનેલ માથે…27

નદી તણા જેમ જળપ્રવાહો,

વેગે સમુદ્રો પ્રતિ દોટ મૂકે;

ઝોળો ભર્યાં તેમ્મુખે તમારાં

દોડે બધા આ નરલોક વીરો…28

જ્વાળા વિશે જેમ પતંગ પેસે

વિનાશ કાજે અતિવેગ સાથે;

લોકો તમારાં મુખ માંહી તેમ

નાશાર્થે  પેસે અતિવેગ સાથે…29

ગ્રસી બધેથી, બળતાં મુખોમાં

જીભો વડે લોક સમગ્ર ચાટો;

પ્રભો ! તપાવે કિરણોન તમારાં

ભરી ત્રિલોકી અતિઉગ્ર તેજે…30

છો કોણ, બોલો, વિકરાળ રૂપી?

તમને નમું હું, પરમેશ, રીઝો;

પિછાણ ઈચ્છું નિજ, આદિદેવ,

પ્રવૃત્તિ જાણી શકું ના તમારી…31

           *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

છું કાળ ઊઠ્યો જગનાશકારી,

સંહારવા લોક અહીં પ્રવર્ત્યો;

તારા વિનાયે બચશે ન કોઈ

જે આ ખડા સૈનિક સામ્સામા…32

તેથી, ખડો થા, યશ મેળવી લે,

વેરી હણી ભોગવ રાજ્ય-રિદ્ધિ;

પૂર્વે જ છે મેં જ હણેલ તેને,

નિમિત્ત તા માત્ર તું સવ્યસાચી…33

શું ભીષ્મ, કે  દ્રોણ, જયદ્રથેય,

કે કર્ણ કે અન્ય મહાન યોદ્ધા,–

મેં છે હણ્યા, માર તું, છોડ શોક,

તું ઝૂઝ, જીતીશ રણે સ્વશત્રુ…34

            *

સંજય બોલ્યા—

આ સાંભળી કેશવ કેરું વેણ,

બે હાથ જોડી થથરે કિરીટી;

ફરી કરી વંદન કૃષ્ણને તે,

નમી, ડરી, ગદ્ ગદ કંઠ બોલે;…35

           *

અર્જુન બોલ્યા—

છે યોગ્ય કે કીર્તનથી તમારાં,

આનંદ ને પ્રેમ લહે જગતા સૌ;

નાસે ભયે રાક્ષસ સૌ દિશામાં,

સર્વે નમે સિદ્ધ તણા સમૂહો…36

ન કાં તમે સૌ તમને, પરાત્મન ?

બ્રહ્માતણાયે ગુરુ, આદિ કર્તા !

અનંતદેવેશ, જગન્નિવાસ !

સત,અસત, તે પર, અક્ષરાત્મન !..37

પુરાણ છો પુરુષ, આદિદેવ,

તમે જ આ વિશ્વનું અંત્ય્ધામ;

જ્ઞાતા તમે, જ્ઞેય, પરંપદે છો,

તમે ભર્યું વિશ્વ, અનંત રૂપ !…38

તમે શશી, વા, વરુણાગ્નિ, ધર્મ,

પ્રજાપતિ, બ્રહ્માપિતા તમે જ;

મારાં હજારો નમનો તમોને,

નમો નમસ્તેય નમો નમસ્તે…39

સામે નમું છું, નમું છુંય પીઠે,

સૌ પાસ વંદુ, પ્રભુ, સર્વરૂપ !

અપાર છે વીર્ય, અમાપ શક્તિ,

સર્વે બન્યા, સર્વ નિજે સમાવી…40

સખા ગણી વેણ અયોગ્ય બોલ્યો,

‘હે કૃષ્ણ, હે  યાદવ, હે સખા’-શાં,

ન જાણતાં આ મહિમા તમારો,

પ્રમાદથી કે અતિપ્રેમથીયે….41

બેઠા,ફર્યા સાથ, જમ્યાય, સૂતા,–

એકાન્ત્માં કે સઘળા સમક્ષ,

હાંસી કરી ત્યાં મરજાદ લોપી—

ક્ષમા કરો તે સહુ, અપ્રમેય !…42

તમે પિતા સ્થાવર જંગમોના,

તમે જ  સૌના ગુરુરાજ પૂજ્ય;

ત્રિલોક્માંયે તમ તુલ્ય કો ના,

ક્યાંથીંજ મોટો? અનુપપ્રભાવી !…43

માટે હું સાષ્ટાંગ કરું પ્રણામ,

પ્રસન્ન થાઓ, સ્તવનીય ઈશ !

સાંખે પિતા પુત્ર, સખા સખાને,

પ્રિય પ્રિયા, તમે મનેય સાંખો…44

હર્ષું હું દેખી અણદીઠ રૂપ,

છતાં ભયે વ્યાકુળ ચિત્ત મારું;

મને બતાવો, પ્રભુ, મૂળ રૂપ,

પ્રસન્ન થાઓ, જગના નિવાસ !…45

કરે ગદા-ચક્ર, કિરીટ માથે

એવા જ ઈચ્છું તમને હું જોવા;

ચતુર્ભુજા રૂપ ધરો ફરી  તે,

સહસ્ત્રબાહો ! પ્રભુ ! વિશ્વરૂપ !…46

            *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

રાજી થઈને મુજ યોગ દ્વારા,

દેખાડ્યું આ રૂપ પરં તને મેં;

અનંત, તેજોમય, આદિ, વિશ્વ

પૂર્વે ન તારા વિણ દીઠ કોણે…47

વેદ-પાઠે, નહીં યજ્ઞ-દાને,

ન કર્મકાંડે, ન તપેય ઉગ્ર,

મનુષ્યલોકે મુજ રૂપ આવું

તારા વિના કોઈ શકે નિહાળી…48

મૂંઝા નહીં, મા ધર મૂઢભાવ,

આવું નિહળી મુજ ઘોર રૂપ;

નિવાર તારો ભય, થા પ્રસન્ન,

લે, તે જ આ રૂપ તું પેખ મારું…49

            *

સંજય બોલ્યા—

આવું કહી અર્જુનને, ફરીથી

સ્વરૂપને દાખવ્યું વાસુદેવે;

ફરી ધરી સૌમ્ય શરીર દેવે

દીધો દિલાસો ભયભીતને તે…50

          *

અર્જુન બોલ્યા—

તમારું માનવી રૂપ સૌમ્ય આ જોઈને હવે

ચેતના, સ્વસ્થતા પામ્યો, નિજભાવે થયો સ્થિર…51

             *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

અતિ દુર્લભ આ મારા રૂપને તેં નિહાળ્યું જે;

દેવોય વાંછતાં નિત્ય તે સ્વરૂપ દર્શન…52

ન વેદોથી, ન યજ્ઞોથી, નહીં દાને, તપે નહીં,

દર્શન શક્ય આ મારું,જેવું આજે તને થયું…53

અનન્ય ભક્તિએ તોયે, આવી રીતે હુંશક્ય છું

તત્ત્વથી જાણવો, જોવો, પ્રવેશે મુજમાં થવો…54

મારે અર્થે કરે કર્મ, મત્પરાયણ ભક્ત જે,

દ્વેષહીન, અનાસક્ત, તે આવી મુજને મળે…55

—————————————-

ગીતાધ્વનિ:અધ્યાય:11

વિરાટદર્શન

અર્જુન બોલ્યા—

મારા અનુગ્રહાર્થે જે તમે અધ્યાત્મજ્ઞાનનું

પરં ગૂઢ કહ્યું તેથી મારો એ મોહ તો ગયો…1

ભૂતોના જન્મ ને નાશ મેં સવિસ્તર સાઅંભળ્યા,

તેમ અક્ષય માહાત્મય, તમારા મુખથી પ્રભુ !…2

નિજને વર્ણવો જેમ, તેવું જ, પરમેશ્વર !

ઈશ્વરી રૂપ જોવાને ઈચ્છું છું, પુરુષોત્તમ !…3

મારે તે રૂપને જોવું શક્ય જો માનતા, પ્રભુ !

તો, યોગેશ્વર, દેખાડો નિજ અવ્યયા રૂપ તે…4

                         *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

જો તુંમારાં બધાં રૂપો, સેંકડો ને હજારથી;

બહુ પ્રકારનાં, દિવ્ય, ઘણા આકાર-વર્ણના…5 જગત આખું; ઈચ્છે જે અન્ય

આદિત્યો, વસુઓ, રુદ્રો, અશ્વિનો, મરુતોય જો;

પૂર્વે ક્યારે ન દીઠેલાં એવાં આશ્ચર્ય જો ઘણા…6

જો મારા દેહમાં આજે એકસાથે અહીં રહ્યું

 જગત આખું; ઈચ્છે જે અન્ય તેય જો…7

મ’ને  તારા જ આ નેત્રે નહીં જોઈ શકીશ તું

દિવ્ય દૃષ્ટિ તને આપું, ઈશ્વરી યોગ જો મુજ…8

                  *

સંજય બોલ્યા—

આમ બોલી પછી કૃષ્ણ—મહાયોગેશ્વરે, નૃપ,

પરમ ઈશ્વરી રૂપ દેખાડ્યું પાર્થને નિજ…9

ઘણાં મોઢાં, ઘણી આંખો, ઘણાં અદભુત રૂપમાં,

ઘણાં આભૂષણો દિવ્ય, ઘણાંક દિવ્ય આયુધો..10

માળા-વસ્ત્ર ધર્યા દિવ્ય, અર્ચાઓ દિવ્ય ગંધની,

સર્વ આશ્ચર્યથી પૂર્ણ વિશ્વ્વ્યાપક દેવ તે…11

આકાશેસામટી દીપે હજારો સૂર્યની પ્રભ,

તે કદી એ મહાત્માના તેજ-શી થાય તો ભલે…12

અનંત ભાતનું વિશ્વ આખુંયે એક ભાગમાં,

દેવાધિદેવના દેહે અર્જુને જોયું તે સમે…13

પછી અર્જુન આશ્ચર્યે હર્ષ રોમાંચગાત્રથી,

દેવને હાથ જોડીને નમાવી શિરને વદ્યો;…14

                  *

અર્જુન બોલ્યા—

હે દેવ, દેખું તમ દેહમાં સૌ

દેવો તથા ભૂતસ્મૂહ નાના;

બ્રહ્મા વિરાજે કમલાસને આ,

ને દિવ્ય સર્પો, ઋષિઓય સર્વે…15

અનેક નેત્રો-મુખ-હાથ-પેટો,

અનંત રૂપો તમ સર્વ બાજુ;

દેખું નહીં અંત, ન મધ્ય-આદિ

તમારું વિશ્વેશ્વર, વિશ્વરૂપ !…16

ધારી ગદા-ચક્ર-કિરીટ દીપો

બધી દિશે તેજ તણો સમૂહે;

તપાવવા સૂરજ-અગ્નિ-જ્યોતિ

જોવા તમે શક્ય ન, અપ્રમેય !…17

તમે પરં અક્ષર, જ્ઞેયતત્ત્વ,

તમે પરં અક્ષર, જ્ઞેયતત્ત્વ,

તમે મહા આશ્રય વિશ્વનું આ;

અનાશ છો, શાશ્વત ધર્મપાળ,

જાણું  તમે સત્ય અનાદિ દેવ…18

અનાદિ મધ્યાન્ત, અનંત-શક્તિ;

અનંત હાથો, શશિસૂર્યનેત્ર;

પેખું તમારે મુખ અગ્નિ ઝોળો,

તમે સ્વતેજે જગ આ તપાવો…19

આ વ્યોમપૃથ્વીતણું અંતરાળ

દિશાય સૌ એક તમે જ વ્યાપ્યા;

તમારું આ અદભુત  ઉગ્ર રૂપ

દેખી ત્રિલોકી અકળાય , દેવ !…20

આ  દેવ્સંઘો તમ માંહી પેસે,

કો’ હાથ જોડી વીનવે ભયેથી;

‘સ્વસ્તિ’ ભણી સિદ્ધ-મહર્ષિ-સંઘો

અનેક સ્તોત્રે તમને સ્તવે છે…21

આદિત્ય, રુદ્રો, વસુ, વિશ્વદેવો,

સાધ્યો, કુમારો, મરુતોય, પિત્રી,

ગંધર્વ, યક્ષો,અસુરોય, સિદ્ધો,

આશ્ચર્યથી તમને નિહાળે…22

મોં-નેત્ર ઝાઝાં, વિકરાળ દાઢો,

હાથો, પગો ને ઉદરોય ઝાઝાં;

વિરાટ આ રૂપ તમારું ભાળી,

પામે વ્યથા લોક બધા અને હું…23

વ્યોમે અડેલા, બહુ રંગવાળા,

ખુલ્લાં મુખો, દીપ્ત વિશાળ ડોળા;

તેજે ભરેલા તમને નિહાળી,

મૂંઝાઉં ને ધીરજ શાંતિ ખોઉં….24

જોતાં જ સર્વે પ્રલયાગ્નિ જેવાં

મુખો તમારાં, વિકરાળ દાઢો,

દિશા ન સૂઝે, નહીં શાંતિ લાગે,

પ્રસન્ન થાઓ, જગના નિવાસ !…25

વળી, બધા આ ધૃત્રરાષ્ટ્રપુત્રો,–

ભૂપો તણા સર્વ સમૂહ સાથે,–

આ ભીષ્મ, આ દ્રોણ જ, સૂત કર્ણ,-

સાથે અમારાય મહાન યોદ્ધા,–…26

પેસે ત્વરાથી મુખની તમારી

બિહામણી ને વિકરાળ દાઢે;

દાંતો તણાં અંતર માંહી કોઈ

ચોંટ્યા દીસે ચૂર્ણ બનેલ માથે…27

નદી તણા જેમ જળપ્રવાહો,

વેગે સમુદ્રો પ્રતિ દોટ મૂકે;

ઝોળો ભર્યાં તેમ નુખે તમારાં

દોડે બધા આ નરલોક વીરો…28

અનાદિ મધ્યાન્ત, અનંત-શક્તિ;

અનંત હાથો, શશિસૂર્યનેત્ર;

પેખું તમારે મુખ અગ્નિ ઝોળો,

તમે સ્વતેજે જગ આ તપાવો…19

આ વ્યોમપૃથ્વી તણું અંતરાળ

દિશાય સૌ એક તમે જ વ્યાપ્યા;

તમારું આ અદ ભુત ઉગ્ર રૂપ

દેખી ત્રિલોકી અકળાય, દેવ !…20

આ દેવસંઘો તમ માંહી પેસે,

કો’ હાથ જોડી વીનવે ભયથી;

‘સ્વસ્તિ’ ભણી સિદ્ધ-મહર્ષિ-સંઘો

અનેક સ્તોત્રે તમને સ્તવે છે…21

આદિત્ય, રુદ્રો, વસુ, વિશ્વદેવો,

સાધ્યો, કુમારો, મરુતોય, પિત્રી,

ગંધર્વ, યક્ષો, અસુરોય, સિદ્ધો,

આશ્ચર્યથી સૌ તમને નિહાળે…22

મોં-નેત્ર ઝાઝાં, વિકરાળ દાઢો,

હાથો, પગો ને ઉદરોય ઝાઝાં;

વિરાટ આ રૂપ તમારું ભાળી,

પામે વ્યથા લોક બધા અને હું…23

વ્યોમે અડેલા, બહુ રંગવાળા,

ખુલ્લાં મુખો, દીપ્ત વિશાળ ડોળા;

તેજે ભરેલા તમને નિહાળી,

મૂંઝાઉં ને ધીરજ શાંતિ ખોઉં…24

જોતાં જ સર્વે પ્રલયાગ્નિ જેવાં

મુખો તમારાં, વિકરાળ દાઢો,

દિશા ન સૂઝે, નહીં શાંતિ લાગે,

પ્રસન્ન થાઓ, જગના નિવાસ !…25

વળી, બધા આ ધૃતરાષ્ટ્ર્પુત્રો,–

ભૂપો તણા સર્વ સમૂહ સાથે,–

આ ભીષ્મ, આ દ્રોણ જ, સૂત કર્ણ,-

સાથે અમારાય્મહાન યોદ્ધા,–…26

પેસે ત્વરાથી મુખની તમારી

બિહામણી ને વિકરાળ દાઢે;

દાંતો તણાં અંતર માંહી કોઈ

ચોંટ્યા દીસે ચૂર્ણ બનેલ માથે…27

નદી તણા જેમ જળપ્રવાહો,

વેગે સમુદ્રો પ્રતિ દોટ મૂકે;

ઝોળો ભર્યાં તેમ્મુખે તમારાં

દોડે બધા આ નરલોક વીરો…28

જ્વાળા વિશે જેમ પતંગ પેસે

વિનાશ કાજે અતિવેગ સાથે;

લોકો તમારાં મુખ માંહી તેમ

નાશાર્થે  પેસે અતિવેગ સાથે…29

ગ્રસી બધેથી, બળતાં મુખોમાં

જીભો વડે લોક સમગ્ર ચાટો;

પ્રભો ! તપાવે કિરણોન તમારાં

ભરી ત્રિલોકી અતિઉગ્ર તેજે…30

છો કોણ, બોલો, વિકરાળ રૂપી?

તમને નમું હું, પરમેશ, રીઝો;

પિછાણ ઈચ્છું નિજ, આદિદેવ,

પ્રવૃત્તિ જાણી શકું ના તમારી…31

           *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

છું કાળ ઊઠ્યો જગનાશકારી,

સંહારવા લોક અહીં પ્રવર્ત્યો;

તારા વિનાયે બચશે ન કોઈ

જે આ ખડા સૈનિક સામ્સામા…32

તેથી, ખડો થા, યશ મેળવી લે,

વેરી હણી ભોગવ રાજ્ય-રિદ્ધિ;

પૂર્વે જ છે મેં જ હણેલ તેને,

નિમિત્ત તા માત્ર તું સવ્યસાચી…33

શું ભીષ્મ, કે  દ્રોણ, જયદ્રથેય,

કે કર્ણ કે અન્ય મહાન યોદ્ધા,–

મેં છે હણ્યા, માર તું, છોડ શોક,

તું ઝૂઝ, જીતીશ રણે સ્વશત્રુ…34

            *

સંજય બોલ્યા—

આ સાંભળી કેશવ કેરું વેણ,

બે હાથ જોડી થથરે કિરીટી;

ફરી કરી વંદન કૃષ્ણને તે,

નમી, ડરી, ગદ્ ગદ કંઠ બોલે;…35

           *

અર્જુન બોલ્યા—

છે યોગ્ય કે કીર્તનથી તમારાં,

આનંદ ને પ્રેમ લહે જગતા સૌ;

નાસે ભયે રાક્ષસ સૌ દિશામાં,

સર્વે નમે સિદ્ધ તણા સમૂહો…36

ન કાં તમે સૌ તમને, પરાત્મન ?

બ્રહ્માતણાયે ગુરુ, આદિ કર્તા !

અનંતદેવેશ, જગન્નિવાસ !

સત,અસત, તે પર, અક્ષરાત્મન !..37

પુરાણ છો પુરુષ, આદિદેવ,

તમે જ આ વિશ્વનું અંત્ય્ધામ;

જ્ઞાતા તમે, જ્ઞેય, પરંપદે છો,

તમે ભર્યું વિશ્વ, અનંત રૂપ !…38

તમે શશી, વા, વરુણાગ્નિ, ધર્મ,

પ્રજાપતિ, બ્રહ્માપિતા તમે જ;

મારાં હજારો નમનો તમોને,

નમો નમસ્તેય નમો નમસ્તે…39

સામે નમું છું, નમું છુંય પીઠે,

સૌ પાસ વંદુ, પ્રભુ, સર્વરૂપ !

અપાર છે વીર્ય, અમાપ શક્તિ,

સર્વે બન્યા, સર્વ નિજે સમાવી…40

સખા ગણી વેણ અયોગ્ય બોલ્યો,

‘હે કૃષ્ણ, હે  યાદવ, હે સખા’-શાં,

ન જાણતાં આ મહિમા તમારો,

પ્રમાદથી કે અતિપ્રેમથીયે….41

બેઠા,ફર્યા સાથ, જમ્યાય, સૂતા,–

એકાન્ત્માં કે સઘળા સમક્ષ,

હાંસી કરી ત્યાં મરજાદ લોપી—

ક્ષમા કરો તે સહુ, અપ્રમેય !…42

તમે પિતા સ્થાવર જંગમોના,

તમે જ  સૌના ગુરુરાજ પૂજ્ય;

ત્રિલોક્માંયે તમ તુલ્ય કો ના,

ક્યાંથીંજ મોટો? અનુપપ્રભાવી !…43

માટે હું સાષ્ટાંગ કરું પ્રણામ,

પ્રસન્ન થાઓ, સ્તવનીય ઈશ !

સાંખે પિતા પુત્ર, સખા સખાને,

પ્રિય પ્રિયા, તમે મનેય સાંખો…44

હર્ષું હું દેખી અણદીઠ રૂપ,

છતાં ભયે વ્યાકુળ ચિત્ત મારું;

મને બતાવો, પ્રભુ, મૂળ રૂપ,

પ્રસન્ન થાઓ, જગના નિવાસ !…45

કરે ગદા-ચક્ર, કિરીટ માથે

એવા જ ઈચ્છું તમને હું જોવા;

ચતુર્ભુજા રૂપ ધરો ફરી  તે,

સહસ્ત્રબાહો ! પ્રભુ ! વિશ્વરૂપ !…46

            *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

રાજી થઈને મુજ યોગ દ્વારા,

દેખાડ્યું આ રૂપ પરં તને મેં;

અનંત, તેજોમય, આદિ, વિશ્વ

પૂર્વે ન તારા વિણ દીઠ કોણે…47

વેદ-પાઠે, નહીં યજ્ઞ-દાને,

ન કર્મકાંડે, ન તપેય ઉગ્ર,

મનુષ્યલોકે મુજ રૂપ આવું

તારા વિના કોઈ શકે નિહાળી…48

મૂંઝા નહીં, મા ધર મૂઢભાવ,

આવું નિહળી મુજ ઘોર રૂપ;

નિવાર તારો ભય, થા પ્રસન્ન,

લે, તે જ આ રૂપ તું પેખ મારું…49

            *

સંજય બોલ્યા—

આવું કહી અર્જુનને, ફરીથી

સ્વરૂપને દાખવ્યું વાસુદેવે;

ફરી ધરી સૌમ્ય શરીર દેવે

દીધો દિલાસો ભયભીતને તે…50

          *

અર્જુન બોલ્યા—

તમારું માનવી રૂપ સૌમ્ય આ જોઈને હવે

ચેતના, સ્વસ્થતા પામ્યો, નિજભાવે થયો સ્થિર…51

             *

શ્રીભગવાન બોલ્યા—

અતિ દુર્લભ આ મારા રૂપને તેં નિહાળ્યું જે;

દેવોય વાંછતાં નિત્ય તે સ્વરૂપ દર્શન…52

ન વેદોથી, ન યજ્ઞોથી, નહીં દાને, તપે નહીં,

દર્શન શક્ય આ મારું,જેવું આજે તને થયું…53

અનન્ય ભક્તિએ તોયે, આવી રીતે હુંશક્ય છું

તત્ત્વથી જાણવો, જોવો, પ્રવેશે મુજમાં થવો…54

મારે અર્થે કરે કર્મ, મત્પરાયણ ભક્ત જે,

દ્વેષહીન, અનાસક્ત, તે આવી મુજને મળે…55

—————————————-

ગીતાધ્વનિ

(ભગવદ ગીતાનો સમશ્લોકીઅનુવાદ)

કિશોરલાલ ઘ. મશરૂવળા

નવજીવન પ્રકાશન મંદિર

અમદાવાદ380 014

અધ્યાય: 9

જ્ઞાનનો સાર

શ્રીભગ્વાન બોલ્યા—

તને નિષ્પાપને મારું સારમાં સાર જ્ઞાન આ

કહું વિજ્ઞાનની સાથે, જે જાણ્યે દોષથી છૂટે….1

શ્રેષ્ઠ વિદ્યા, પરંસાર, આ છે પવિત્ર ઉત્તમ;

અનુભવાય પ્રત્યક્ષ, સુકર, ધર્મ્ય અક્ષય…2

જે મનુષ્યો અશ્રદ્ધાથી માનેઆ ધર્મને, નહીં;

તે ફરે મૃત્યુસંસારે, મ’ને તે પામતા નહીં…3

                  *

અવ્યક્ત રૂપ હું-થી જ ફેલાયું સર્વ આ જગત;

હું-માં રહ્યાં બધાં ભૂતો, હું તે માંહી રહ્યો નથી…4

નથીયે કો હું-માં ભૂતો,જો મારો યોગ ઈશ્વરી;

ભૂતાધાર, ન ભૂતોમાં, ભૂત-સર્જક-રૂપ હું….5

સર્વગામી મહા વાયુ નિત્ય આકાશમાં રહે;

તેમ સૌ ભૂત મારામાં રહ્યાં છે, એમ જાણજે…6

                     *

કલ્પના અંતમાં ભૂતો મારી પ્રકૃતિમાં ભળે;

આરંભ કલ્પનો થાતાં સર્જું તે સર્વને ફરી;..7

નિજ પ્રકૃતિ આધારે સર્જું છું  તે સર્વને ફરી;

સર્વ આ ભૂતનો સંઘ બળે પ્રકૃતિને વશ…8

પણ તે કોઈયે  કર્મ મુજને બાંધતાં નથી;

કાં જે રહ્યો ઉદાસી-શો કર્મે આસક્તિહીન હું…9

પ્રકૃતિ પ્રસવે સૃષ્ટિ મારી અધ્યક્ષતા વડે;

તેના કારણથી થાય જગનાં પરિવર્તનો…10

                     *

અવજાણે મ’ને મૂઢો માનવી દેહને વિશે;

ન જાણતા પરંભાવ મારો ભૂત મહેશ્વરી…11

વૃથા આશા, વૃથા કર્મો, વૃથા જ્ઞાન કુબુદ્ધિનાં;

રાક્ષસી-આસુરી જેઓ સેવે પ્રકૃતિ મોહિની…12

                *

મહાત્માઓ મ’ને જાણી ભૂતોનો આદિ અવ્યય;

અનન્ય મનથી સેવે દૈવી પ્રકૃતિ આશર્યા…13

કીએર્તિ મારી સદા ગાતા, યત્નવાન, વ્રતે દૃઢ,

ભક્તિથી મુજને વંદી  ઉપાસે નિત્ય યોગથી…14

જ્ઞાનયજ્ઞેય કો ભક્તો સર્વવ્યાપી મ’ને ભજે;

એકભાવે, પૃથગ્ભાવે, બહુ રીતે ઉપાસતા…15

હું છું ક્રતુ, હું છું યજ્ઞ, હું સ્વધા, હું વનસ્પતિ;

મંત્ર હું, ધૃત હું શુદ્ધ, અગ્નિ હું, હું જ આહુતિ:..16

હું જ આ જગનો ધાતા, પિતા, માતા, પિતામહ;

જ્ઞેય, પવિત્ર ઓંકાર, ઋગ, યજુર, સામવેદ હું…17

પ્રભુ, ભર્તા, સુહદ, સાક્ષી, નિવાસ, શરણું,ગતિ;

ઉત્પત્તિ, પ્રલય, સ્થાન, નિધાન, બીજ, અવ્યય…18

તપું હું, જળને ખેંચું, મેઘને વરસાવું હું;

અમૃત હું, હું છું મૃત્યુ, સત ને અસતેય હું…19

પી સોમ નિષ્પાપ થઈ ત્રિવેદી

યજ્ઞો વડે સ્વર્ગનિવાસ યાચે;

ને મેળવી પુણ્ય સુરેંદ્રલોક,

ત્યાં દેવના વૈભવ દિવ્ય માણે…20

તે ભોગવી સ્વર્ગ વિશાળ એવું,

પુણ્યો ખૂટ્યે મર્ત્ય વિશે પ્રવેશે;

સકામ તે વૈદિક કર્મમાર્ગી,

આ રીતે ફેરા ભવના ફરે છે…21

                  *

અનન્ય ચિત્તથી  જેઓ કરે મારી ઉપાસના,

તે નિત્યયુક્ત ભક્તોનો યોગક્ષેમ ચલાવું હું…22

તેમ જે ભક્ત શ્રદ્ધાથી ઉપાસે અન્ય દેવને,

વિધિપૂર્વક ના તોયે, તેય મ’ને જ પૂજતા…23

કાં જે હુંસર્વ યજ્ઞોનો ભોક્તા ને પ્રભુ છું વળી;

પરંતુ તે પડે, કાં જે ન જાણે તત્ત્વથી મને…24

દેવપૂજક દેવોને, પિતૃના પિતૃને મળે;

ભૂતપૂજક ભૂતોને, મારા ભક્ત મ’ને મળે…25

                   *

પત્રં પુષ્પં ફલં તોયં જે આપે ભક્તિથી મ’ને,

ભક્તિએ તે અપાયેલું આરોગું યત્નવાનનું…26

જે કરે, ભોગવે વા જે, જે હોમે, દાન જે કરે;

આચરે તપને વા જે, કર અર્પણ  તે મ’ને…27

કર્મનાં બંધનો આમ તોડીશ સુખ-દુ:ખદા;

સંન્યાસયોગથી યુક્ત મ’ને પામીશ મુક્ત થૈ,..28

સમ હું સર્વ ભૂતોમાં, વા’લા-વેરીમ’ને નથી;

પણ જે ભક્તિથી સેવે, તેમાં હું, મુજ માંહી તે…29

                  *

મોટોય કો દુરાચારી એકચિત્તે ભજે મ’ને;

સાધુ જ તે થયો માનો, કાં જે નિશ્ચયમાં ઠર્યો…30

શીઘ્ર તે થાય ધર્માત્મા, પામે શાશ્વત શાંતિને;

પ્રતિજ્ઞા કરું છું મારા ભક્તનો નાશ ના કદી…31

સ્ત્રીઓ, વૈશ્યો તથા શૂદ્રો, જીવો પાપીય યોનિના,

જો મારો આશરો લે તો, તેયે પામે પરંગતિ…32

પવિત્ર બ્રાહ્મણ-ક્ષત્રી ભક્તની વાત શી પછી?

દુ:ખી અનિત્ય આ લોક પામેલોભજ તું મ’ને,..33

મન-ભક્તિ મ’ને અર્પ, મ’ને પૂજ, મ’ને નમ;

મ’ને જ પામશે આવા યોગથી,મત્પરાયણ…34

———————————————

ગીતાધ્વનિ

(ભગવદ ગીતાનો સમશ્લોકીઅનુવાદ)

કિશોરલાલ ઘ. મશરૂવળા

નવજીવન પ્રકાશન મંદિર

અમદાવાદ380 014

અધ્યાય: 8

 યોગીનો દેહત્યાગ

અર્જુન બોલ્યા—  

શું તે બ્રહ્મ ?શું અધ્યાત્મ? શું કર્મ, પુરુષોત્તમ?

અધિભૂત કહે શાને? શું, વળી, અધિદૈવ છે?…1

અધિયજ્ઞ અહીં દેહે કોણ ને કેમ છે રહ્યો?

તમને અંતવેળાએ યતિએ કેમ જાણવા?…2

                   *

શ્રીભગવાન  તે બોલ્યા—

અક્ષર તે પરબ્રહ્મ, અધ્યાત્મ તો સ્વભાવ જે;

ભૂતો સૌ ઉપજાવે તે વિસર્ગ કર્મ જાણવું….3

ક્ષર ને જીવના ભાવો અધિભૂતાધિદૈવ તે;

અધિયજ્ઞ હું પોતે જ દેહીના દેહમાં અહીં…4

મ’ને જ સ્મરતો અંતે છોડી જાય શરીર જે,

મારો જ  ભાવ તે પામે, તેમાં સંશય ના કશો…5

જે જેયે સ્મરતો ભાવ છોડી જાય શરીરને,

તેનેતેને જ તે પામે સદા તે ભાવથી ભર્યો…6

માટે અખંડ તું મારી સ્મૃતિને રાખતો લડ;

મનબુદ્ધિ મ’ને અર્પ્યે મ’ને નિ:શંક પામશે…7

                  *

અભ્યાસયોગમાં યુક્ત મન બીજે ભમે નહીં,

અખંડચિંતને પામે પરંપુરુષ દિવ્ય તે…8

પુરાણ, સર્વજ્ઞ, જગન્નિયંતા,

સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ સહુના વિધાતા;

આદિત્યવર્ણ, તમથીય પાર,

અચિંત્યરૂપ સ્મરતો સદા જે,…9

પ્રયાણકાળે સ્થિર ચિત્ત રાખી,

લૈ ભક્તિ સાથે બળ યોગનુંયે;

ભવાં વચે પ્રાણ સુરીત આણી,

યોગી પરંપૂરુષ દિવ્ય પામે…10

જેને કહે ‘અક્ષર’વેદવેત્તા,

જેમાં વિરાગી યતિઓ પ્રવેશે;

જે આજ રાખે વ્રત બ્રહ્મચર્ય,

કહું તને તે પદ સારરૂપે….11

રોકીને ઈંદ્રિયોદ્વારા, રૂંધીને હ્રદયે મન,

સ્થાપીને તાળવે પ્રાણ, રાખીને યોગ-ધારણા;..12

ઑમ(3)એકાક્ષરીબ્રહ્મ ઉચ્ચારી સ્મરતો મ’ને,

જે જાય દેહને છોડી, તે પામે છે પરંગતિ…13

સતત એક ચિત્તેજે સદા સંભારતો મ’ને,

તે નિત્ય્યુક્ત યોગીને સે’જે હું પ્રાપ્ત થાઉં છું…14

મ’ને પો’ચી મહાત્માઓ, પામેલા શ્રેષ્ઠ સિદ્ધિને,

વિનાશી, દુ:ખનું ધામ, પુનર્જન્મ ધરે નહીં…15

બ્રહ્માના લોક પર્યંત આવાગમન સર્વને;

પરંતુ મુજને પામીપુનર્જન્મ રહે નહીં…16

                   *

હજાર યુગનોદા’ડો હજાર યુગની નિશા;

બ્રહ્માના દિનરાત્રિના વિદ્વાનો એમ જાણતા…17

અવ્યક્તથી બધી વ્યક્તિ નીકળે દિન ઊગતાં;

રાત્રી થતાં ફરી પામે તે જ અવ્યક્તમાં લય…18

તે જ આ ભૂતનો સંઘ ઊઠી ઊઠી મટી જતો,

પરાધીનપણેરાત્રે, નીકળે દિન ઊગતાં…19

તે અવ્યક્ત થકી ઊંચો બીજો અવ્યક્ત ભાવ છે;

તે શાશ્વત નહીં નાશે, ભૂતો સૌ નાશ પામતાં..20

કહ્યો અક્ષર, અવ્યક્ત, કહી તેને પરંગતિ;

જે પામ્યે ન ફરે ફેરા,–તે મારું ધામ છે પરં…21

પરંપુરુષ તે પ્રાપ્ત થાય અનન્ય ભક્તિથી—

જેના વિશે રહે ભૂતો, જેનો વિસ્તાર આ બધો…22

                  *

જે કાળે છોડતાં દેહ યોગી પાછા ફરે નહીં;

જે કાળે ફરે પાછા, તે કાળ કહું છું હવે…23

અગ્નિજ્યોતે, દિને, શુક્લે, છમાસે ઉત્તરાયણે,

તેમાં જ બ્રહ્મવેત્તાઓ જાય તે બ્રહ્મ પામતાં..24

ધૂમાડે, રાત્રિએ, કૃષ્ણે, છ માસે દક્ષિણાયને,

તેમાં યોગી ફરે પાછો પામીને ચંદ્રજ્યોતિને…25

શુક્લ-કૃષ્ણ ગણી આ બે ગતિ વિશ્વે સનાતન;

એકથી થાય  ના ફેરા, બીજીથી ફરતો વળી…26

                    *

આવા બે માર્ગ જાણે તે યોગી મોહે પડે નહીં;

તે માટે તું સદાકાળ  યોગયુક્ત બની રહે…27

વેદો તણાં, યજ્ઞ-તપો તણાંયે,

દાનો તણાં પુણ્ય ફળો કહ્યાં જે;

તે સર્વ આ જ્ઞાન વડે વટાવી,

યોગી લહે આદિ મહાન ધામ…28

0

0