ગીતા ધ્વનિ: અધ્યાય:અધ્યાય :પંદરમો

પુરુષોત્તમ સ્વરૂપ

શ્રી ભગવાન બોલ્યા—

ઊંચે મૂળ, તળે ડાળો, શ્રુતિઓ પાંદડાં કહ્યાં;એ અવિનાશ અશ્વત્થ જાણે, તે વેદ જાણતો….1

ઊંચે-તળે ડાળ-પસાર તેનો,

ગુણે વધ્યો, ભોગથી પાલવ્યો જે;

નીચે, વળી, માનવલોક માંહી

મૂળો ગયાં,–કર્મ વિશે ગૂંથાયાં.  ….2

તેનું  જગે સત્ય ન રૂપ ભાસે,

ન આદિ-અંતે નહિ કોઈ પાયો;

લૈ તીવ્ર વૈરાગ્ય તણી કુહાડી,

અશ્વત્થ આવો દૃઢમૂળ  તોડ…..3

શોધી પછી તે પદને પ્રયત્ને

જ્યાં પોં’ચનારા ન પડે ફરીથી—

તે પામવું આદિ પરાત્મ રૂપ,

પ્રવૃત્તિ પસરી અનાદિ. ….4

નિર્માન, નિર્મોહ, અસંગવૃત્તિ,

અધ્યાત્મનિષ્ઠા, નિત, શાંતકામ;

છૂટેલ દ્વંદ્વ સુખદુ:ખરૂપી,

અમૂઢ તે અવ્યય ધામ પામે….5

સૂર્ય તેને પ્રકાશે ના, ના ચંદ્ર, અગ્નિયે નહીં,

જ્યાં પોં’ચી ન ફરે પાછા, મારું તે ધામ ઉત્તમ….6

                  *

મારો જ અંશ સંસારે જીવરૂપ સનાતન,

ખેંચે પ્રકૃત્તિમાંથી તે મન ને પાંચ ઇંદ્રિયો…7

જેમ વાયુ ગ્રહે ગંધ વસ્તુનો નિજ સાથમાં,

તેમ દેહી ગ્રહે આ સૌ ધારતાં- છોડતાં તનુ….8

આંખ, કાન, ત્વચા, નાક, જીભ ને છઠ્ઠું તો મન.

અધિષ્ઠાતા થઈ સૌનો દેહી વિષય ભોગવે….9

નીકળે કે રહે દેહે, ભોગવી ગુણ સાથ વા,

મૂઢો ન દેખતા એને, દેખે છે જ્ઞાનચક્ષુના….10

રહેલો  હ્રદયે તેને દેખે યોગી પ્રયત્નવાન;

હૈયાસૂના, અશુદ્ધાત્મા, ન દેખે યત્નથીય તે….11

                *

પ્રકાશતું વિશ્વને આખા તેજ જે સૂર્યમાં દીસે,

ચંદ્રે જે, અગ્નિમાંયે જે, મારું જ તેજ જાણ તે…12

પેસી પૃથ્વી વિશે ધારું ભૂતોને મુજ શક્તિથી;

પોષું છું  ઔષધી  સર્વે થઈ સોમ, રસે ભર્યો….13

હું વૈશ્વાનર રૂપે સૌ પ્રાણીના દેહમાં રહ્યો;

પ્રાણાપાન કરી યુક્ત પચાવું અન્ન ચોવિધ…14

નિવાસ સૌનાં હ્રદયે કરું હું,

હું-થી સ્મૃતિ, જ્ઞાન તથા વિવેક;

વેદો બધાનું હું જ એજ વેદ્ય,

વેદાંતકર્તા હું જ વેદવેત્તા….15

               *

બે છે આ પુરુષો વિશ્વે ક્ષર-અક્ષર,અર્જુન,

ક્ષર તે અઘળાં ભૂતો,  નિત્ય્ને અક્ષર કહ્યો…16

પોષે ત્રિલોકને વ્યાપી જે અવિનાશ ઈશ્વર,

પરમાત્મા કહ્યો તેને, ત્રીજો પુરુષ ઉત્તમ….17

કાં જે હું ક્ષરથી પાર, અક્ષરથીય ઉત્તમ,

તેથી હું લોક ને વેદે વર્ણાયો પુરુષોત્તમ,…18

જે અમૂઢ મ’ને આમ જાણતોપુરુષોત્તમ,

તે સર્વ સારનો જ્ઞાની સર્વભાવે મ’ને ભજે.

             *

અત્યંત ગૂઢ આ શાસ્ત્ર તને, નિષ્પાપ! મેં કહ્યું;

તે જાણી બુદ્ધિને પામી, કૃતાર્થ બનવું ઘટે….18 ****************************

ગીતાધ્વનિ

કિશોરલાલ મશરૂવાળા

નવજીવન પ્રકાશન મંદિર.

અધ્યાય બારમો

ભક્તિ તત્ત્વ

અર્જુન બોલ્યા—

નિત્યયુક્ત થઈ આમ જે ભક્ત તમને ભજે;

ને જે અક્ષર, અવ્યક્ત—તે બે માંહી ક્યા ચડે? …1

શ્રી ભગવાન બોલ્યા—

મારામાં મનને પ્રોઈ, નિત્ય થઈમ’ને,

ભજે પરમ શ્રદ્ધાથી, તે યોગી ચડતાં ગણું…2

               *

જેઓ અચિંત્ય, અવ્યક્ત, સર્વવ્યાપક, નિશ્ચળ.

એકરૂપ , અનિર્દેશ્ય, ધ્રુવ અક્ષરને ભજે; …3

 ઈંદ્રિયો નિયમે રાખી, સર્વત્ર સમબુદ્ધિના,

સર્વ્ભૂથિતે રક્ત, તેયે મ’ને જ પામતા. ..4

અવ્યક્તે ચિત્ત ચોંટાડે, તેને ક્લેશ થતો વધુ;

મહા પરિશ્રમે દેહી, પામે અવ્યક્તમાં ગતિ…5

મારામાં સર્વ કર્મોનો કરી સંન્યાસ, મત્પર,

અનન્ય યોગથી મારાં કરે ધ્યાન-ઉપાસના;….6

મારામાં ચિત્ત પ્રોતા તે ભક્તોનો ભવસાગરે,

વિના વિલંબ ઉદ્ધાર કરું છું, પાર્થ, હું સ્વયં…7

            *

હું-માં જ મનને સ્થાપ, નિષ્ઠા મારી જ રાખ તું;

તો મારામાં જ નિ:શંક, તું વસીશ હવે પછી….8

જો ન રાખી શકે સ્થિર હું-માં ચિત્ત સમાધિથી,

તો મ’ને પામવા ઈચ્છ, સાધી અભ્યાસયોગ્ને….9

                *

અભ્યાસેયે ન જો શક્તિ, થા મત્કર્મપરાયણ;

મારે અર્થે કરે કર્મો; તોયે પમીશ સિદ્ધિને…..10

જો ન કરી શકે તેયે, આશરો મુજ યોગને,

તો સૌ કર્મફ્ળોત્યાગ, રાખીને મનને વશ…..11

                **

ઊંચુંઅભ્યાસથી જ્ઞાન, જ્ઞાનથી ધ્યાન તો ચડે;

ધ્યાનથી ફળનો ત્યાગ, ત્યાગથી શાંતિ સત્વર….12

               **

અદ્વેષ સર્વ ભૂતોનો, મિત્રતા, કરુણ, ક્ષમા,

નિર્મમ, નિરહંકાર, સુખદુ:ખે સમાનતા;….13

યોગી સદાય સંતોષી,જિતાત્મા, દૃઢ નિશ્ચયી,

મનબુદ્ધિ મ’ને અર્પ્યાં  તે  મદ્ ભક્ત મ’ને પ્રિય….14

જેથી દુભાય ના લોકો, લોકથી જે દુભાય ના;

હર્ષ-ક્રોધ-ભય-ક્ષોભે છૂટ્યો જે, તે મ’ને પ્રિય….15

પવિત્ર, નિ:સ્પૃહી,દક્ષ, ઉદાસીન, વ્યથા નહીં;

સૌ કર્મારંભે છોડેલો, મારો ભક્ત મ’ને પ્રિય….16

ન કરે હર્ષ કે  દ્વેષ, ન કરે શોક કે સ્પૃહા;

શુભાશુભ ત્યજ્યાં  જેણે, ભક્તિમાન મ’ને પ્રિય….17

સમ જે શત્રુ ને મિત્રે, સમ માનાપમાનમાં;

ટાઢે-તાપે, સુખે-દુ:ખે સમ, આસક્તિહીન જે;….18

સમાન સ્તુતિ-નિંદામાં, મૌની,સંતુષ્ઠ  જે મળે;

સ્થિરબુદ્ધિ,  નિરાલંબ,ભક્ત જે, તે મ’ને પ્રિય…19  

                    *

આ ધર્મામૃતને  સેવે શ્રદ્ધાથી જેમ મેં કહ્યું,

મત્પરાયણ જે ભક્તો, તે મ’ને અતિશે  પ્રિય…20

****************************************

અખડ આનંદ’પ્રસાદી’

ઓક્ટોબર-નવેમ્બર, 2020

પાનું: 8

 કાગવાણી

0 બળ, હિંમત, સાહસ, સહકાર અને યુક્તિ, એ બધાં મળીને જે મૂર્તિ બને, તેનું નામ વિજય.

0 દરદીને  ઔષધ, ભૂખ્યાંને અન્ન, ભયભીતને અભય અને અધિકારીને ઉપદેશ સુખકારક છે.

0 પ્રસન્નતા, ઉદારત, સંતોષ અને પુરૂષાર્થ એ પુણ્યનાં ફળ છે.

0 વિનય અને શીલથી જેમ માન મળે છે અને સત્કર્મથી સુખ અને ઉત્સાહ મળે છે તેમ જ પુરૂષાર્થથી લક્ષ્મી મળે છે પણ રોગથી અશક્તિ મળે છે. અપ્રાસંગિક વાણીથી અપમાન મળે છે.

0 અતિ સુંદર ફૂલમાં પણ જો સુગંધ ન હોય તો તેનું અત્તર બનતું નથી.

0 પોતાની મહેનત્નું ફળ જે બીજાઓને ખુશીથી ભોગવવા દે, એ ભગવાન છે.

0 દયા, દાન, સમતા, પ્રસન્નતા, ભલમનસાઈ,સ્વાગતની ભાવના, વચન, નિષ્કપટતા, અને શ્રદ્ધા, એ આત્મસંતોષ અને આયુષ્ય વધારનાર છે.

0 ઉત્તમક્ષુધા, નિર્વિઘ્ન નિદ્રા, અંગ મહેનત અને ગ્રામનિવાસ એ મહાપુણ્યનાં ફળ છે.

0 નિયમિતતાની મૂર્તિ સૂર્ય છે, ક્ષમાની મૂર્તિ ધરતી છે, ઉદારતાની મૂર્તિ જળ છે અને અસંગતાની મૂર્તિ પવન છે.

0 ઉત્સાહને અખંડ રાખનાર , વેરને વિસરી જનાર, લાલચને વશ ન થનાર અને મહેનતને કાયમ મિત્ર માનનાર ધીરપુરુષ કહેવાય છે.

0 દુ:ખમાં ધીરજ , ઘડપણમાંપ્રસન્નતા, ક્લેશમાં સમાધાન અને જુવાનીમાં શાંતિ રાખનારા ધીરપુરુષ કહેવાય છે.

0 સમય તરણાનો મેરુ બનાવે છે અને મેરુનું તરણું કરે છે.

0 જેને સુખ ભોગવવાની કળા આવડતી નથી તેને સુખ પણ દુ:ખ જ લાગ્યા કરે છે.

0 સત્યનાં ચાર છોરું છે—અભય, ઉત્સાહ, આનંદ અને પ્રસન્નતા.

  કવિ દુલા ભાયા કાગ

(‘બાવન ફૂલડાનો બાગ’માંથી)

———————————–

‘અખંડ આનંદ’પ્રસાદી

ડિસેમ્બર,2020

પાનું:90

પ્રેમ અને કરુણા: માનવ સ્વભાવના આધાર સ્તંભ

નવીનચંદ્ર ત્રિવેદી

     આ વિશ્વના આરંભથી જ સ્મગ્ર સૃષ્ટિના અસ્તિત્વ અને વિકાસમાં પ્રાણ્ભૂત તત્ત્વ હોય તો તે છે પ્રેમ અને કરુણા. પ્રકૃતિના નાના મોટા અંશો અને પશુપક્ષી તથા માનવ્જાતમાં આ બેઉ તત્ત્વો વધતા ઓછા અંશે સમાયેલાં જ છે. હાલના વિશ્વની સ્થિતિ જોઈએ તો આ તત્ત્વોના સદંતર અભાવ અને ઉપેક્ષાનું પરિણામ પ્રત્યક્ષ થાય છે. સરવાળે પરસ્પર નફરત, અસહિષ્ણુતા,  સત્તાલાલસા અને અરાજકતાભર્યું આતંકવાદી વાતાવરણ જોવા મળે છે. આવા વાતાવરણમાં રહેતો આજનો માનવ હતપ્રભ, નિરુત્સાહી અને હતાશ થઈ ગયો છે.

    આ સમસ્યાના મૂળમાં જઈશું તો જણાશે કે આ કોઈ કુદરતી આપત્તિ નથી, આ તો માનસર્જિત સ્થિતિ છે. આથી આને માટે કુદરતને ફરિયાદ કરી ભગવાનની મદદ માગવી  તે સાવ ખોટું છે. ભગવાને માનવમાં દુરિતઅને સત્ત્વ બેઉ પ્રકારનં તત્ત્વો મૂક્યાં છે. દુષ્ટ છે તો સામે શિષ્ટ પણ છે, અહીં કંસ છે તો કૃષ્ણ છે, માનવે જાગ્રતપણે પોતાનામાં રહેલાં શુભ તત્ત્વોને વિકસાવી સમાજમાં જીવવું જોઈએ; તેને બદલે પોતાના સ્વાર્થને પોષવા તે દુષ્ટ તત્ત્વોનો સહારો લે છે. પરિણામે આજે ચોતરફ આવાં દુષ્ટ તત્ત્વોનો રાફડોફાટ્યો છે. આવી અરાજક અને અસહ્ય સ્થિતિમાંથી  ઉગરવાનો એક્માત્ર ઉપાય છે પ્રેમ અનેકરુણાનો આવિષ્કાર !

    પ્રેમ અંતરમાંથી ઉમટતી નિ:સ્વાર્થ લાગણી—મમતા, એ સાચો પ્રેમ છે. પ્રેમ નિ:સ્વાર્થ સેવા, સમર્પણ અને સહનશક્તિ માગે છે. આવો સાચો પ્રેમ હોય ત્યાં સાથીના દોષ ઓગળી જાય છે. પ્રેમ ઘટે ત્યાં દોષ ઉભરાવા લાગે છે.

   પ્રેમ જેટલો નિ:સ્વાર્થ અને પવિત્ર  એટલો માનવસંબંધ વધુ સુદૃઢ. તેમાં સ્વાર્થ, ગણતરી, વસૂલાત કે દગાબાજી ઉમેરાય તો પ્રેમ સડવા માંડે છે. સાચો પ્રેમ  સાથે લોકકલ્યાણનો શુભ આશય અનાયાસ જ વણાઈ ગયો હોય છે. પ્રાચીન ઋષિઓ—ગુરુજનો ભાવિ પેઢીના કલ્યાણ માટે જીવનભર સંશોધનનું તપ કરી અવનવી શોધ કરતા ગયા ! પોતાના દેશની ધરતી પ્રત્યે માતૃપ્રેમ કે રાષ્ટ્રપ્રેમ  હૈયે રાખી, હજારો જવાનો શહીદી વહોરી રહ્યા છે. આ જ સાચો સમર્પિત પ્રેમ છે.

   જ્યાં પ્રેમ હોય ત્યાં કરુણ-દયાભાવ, સમસંવેદન સહજ સ્ફૂરિત હોય છે.સામાનું દુ:ખ જોઈ આનંદે તે રાક્ષસ  કે આતંકી. સામાના દુ:ખે દુ:ખી થાય તે સંત કે સજ્જન !બુદ્ધ અને જૈન જેવા ધર્મોએ તો આ કરુણાને જ શિરોમાન્ય ગણી છે. તો પ્રભુ ઈશુએ પણ પોતાને વધસ્તંભ પર જડી દેનારાઓ પ્રત્યે યાચના કરી કે, ‘પ્રભુ,તેઓને માફ કરજે !’

ચૂંટણીપંચના પૂર્વ અધ્યક્ષ ટી. એન.શેષન સાહેબે એક ખેતરના ઝાડ પરથી ચકલીનો માળો લઈ આવવા નાના છોકરાનેરૂ. 10-50 આપવા માંડ્યા, તોય છોકરાએ ના પાડી. સાહેબે પૂછ્યું, ‘કેમ?’  છોકરો કહે, એ માળામાં ચકલીનાં બચ્ચાં છે. તે માળો તમને આપું પછી સાંજે ચકલી આવી માળો અને તેનાં બચ્ચાં ન જુએ તો જે કલ્પાંત કરશે તે મારાથી નહીં જોવાય !’ ક્લાસવન  અને સતાધીશ અધિકારી લખે છે, ‘આ ઘટના વર્ષો સુધી ત્રાસ આપતી રહી ….તમારામાં બીજા પ્રત્યે લાગણી, સહાનુભૂતિ, દયાભાવ કે માનવતા નહીં હોય તો બધું જ નિરર્થક છે. બીજાનું દુ:ખ જોઈ તમારું દિલ દુભાય તો તમારા હ્રદયમાં માનવતાનું ઝરણું વહી રહ્યું છે એમ માનજો !’

15/એ, મહાવીરનગર, એંજલ સ્કૂલ પાસે, આણંદ—388001  મો0 9427856155

અખંડઆનંદ’ પ્રસાદી

ડિસેમ્બર,2020

પાનું: 86

  દુ:ખીના દુ:ખની વાત જો સુખી  સમજી શકે શકેતો વિશ્વમાં  દુ:ખ ના રહેરહે/ ભૂપેંદ્ર ત્રિવેદી ‘સ્વયંભૂ’

     આજે ઈન્ટરનેટના માદધ્યમથી સૃષ્ટિની ક્ષિતિજો વિસ્તરતી જાય છે.પૃથ્વીના એક છેડેથી બીજે છેડે રહેતા માનવીઓ ખૂબ નજદીક આવી ગયેલા લાગે છે. પરંતુ કોઈ પાસે બે ઘડી બેસી, એકબીજાનાં ખબર-અંતર પૂછવાનો સમય નથી. વોટ્સએપ, ફેસ્બુક કે ટ્વિટર મારફત દરરોજ લાખો હ્રદયસ્પર્શી મેસેજ  તથા ફોટાઓની આપ-લેમાં ફક્ત ઔપચારિકતા જ  જોવા મળે છે.

      પહેલાંના સમયમાં એક જ શેરીકે પોળમાં રહેતા માનવી એકબીજા સાથે હૂંફ  અને લાગણીના સંબંધે જોડાયેલા રહેતા હતા. શહેરીકરણ  અને ભૌતિકવાદના વિસ્તરણને કારણે એક જ એપાર્ટમેંટ્માં સામ-સામે રહેતા પડોશીઓ પણ એકબીજાને પૂરેરેપૂરા ઓળખતા હોતા નથી. ફ્ક્ત હાય, હલો!  જેવા શબ્દોથી કામ પતાવતા હોય છે. સાચાં સ્નેહભાવના, મૂલ્ય્નિષ્ઠ સંબંધોની બાદબાકી થતી જોવા મળે છે.

    સમાજ એટલે એકબીજાનાં સુખસુખ-સુખ-દુ:ખમમામાં ભાગીદાર થઈજીવતા માનવીઓનો સમૂહ, પરમમાત્મામાત્માએ દરેક વ્યક્તિક્તિના દિલમાં દિલમાંકરદિલમાં કરુણાનું ઝરણું વહવહેતું રાખ્યું રાખ્યું જ છે.

    .શ્રીમદ ભગવતગીતા માં પણ શ્રીકૃષ્ણ દયાળુ માનવીનાં લક્ષણો આ રીતે વર્ણવે છે.   

‘અખંડ આનંદ’પ્રસાદી

ડિસેમ્બર,2020

પાનું: 78

કરુણા—દયા રાખીએ સદા યાદ\નરેંદ્ર કે. શાહ

   આજે આપને સહુ હળહળતા કળિયુગ્માં જીવન વિતાવી રહ્યા છીએ. જે કારણેકારણેનીતિવાન ભક્તિને ઘણી જ મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડે છે. પ્રેમ, મમતા, લાગણી, કરુણા ને સ્નેહભાવની સરિતાના જળ હળવેક-હળવેક સુકાઈ જતાં હોય તેવું જણાઈજણાઈઆવે છે.

     ઘણા પરિવારને પોતાના કુંટુંબીજનો તરફથી પણ દયાભાવનું રસપાન કરવાની સોનેરીતક મળતી નથી. બે સગા ભાઈઓ  એકબીજાના દુશ્મન હોય તેવું વર્તન રાખતા હોય છે. આજે દિલમાં દયાનો ભાવ સૂકાતો જાય છે, પરિણામે સંયુક્ત કુટુંબની ભાવના દેખાવ પૂરતી કંકોત્રીના પાને કે અવસાન નોંધના પાને દેખાય તેવું દિનપ્રતિદિન સમય સંજોગ ને સમાજના વર્તન વાતાવરણને કારણે થતું જાય છે. કેટલાક સમાજમાં કરુણાનો પ્રવાહ જોવા અને જાણવા મળે છે. ઘણા પરિવારમાં સંપ,સહકાર ને એકતાનાં દર્શન થાય છે.

    આપણે એક ક્ષણ માટે વિચારીએ તો પશુ—પક્ષી જગતમાં કારુણ્યની મંગલ પ્રેમધારાનાં અચૂક દર્શન થશે.પશુ-પક્ષી પોતાના જીવનમાંથી માનવને જણાવે છે કે….

    ભૂલો ભલે, બીજું બધું કારુણ્યની મંગલ ભાવના ન ભૂલશો કેમ કે દયા શબ્દને ઉલટો કરો તો સમજાશે કે દયા હંમેશં કરવા જેવી અને યાદ રાખવા જેવી છે.

   ‘મંગલમ’ ગણેશગલી, મણિનગર ચાર રસ્તા પાસે, મણિનગર,અમદાવાદ-380008

જન્મભૂમિ, શનિવાર, 9/1/2021

 આજનો જોક

ઉત્તરાયણ  માટેની સરકારી ગાઈડલાઈન ધાબા પરથી પતંગ ચગાવવાને બદલે રૂમમાં બેસીને વર્ચ્યુઅલ ઉતરાયણ ઉજવવી.

ફીરકી પકડવા માટે આપવી નહિ કે લેવી પણ નહીં, સરકાર તરફથી સ્ટેંડ આપવામાં આવશે. ઘર દીઠ એક જ સ્ટેંડ મળશે.

દોરી મોઢેથી તોડવી હોય તો પહેલાં મોઢું સેનેટાઈઝ કરવું.

પતંગ કપાઈને આવે તો લૂંટવા નહીં, અને લૂંટવા જ હોય તો ઈપીએ કિટ પહેરીને લૂંટ્વા, ચિક્કી, મમરાના લાડુ, ઊંધીયાના  ડબ્બા સાથે આ વખતે ઉકાળાની બોટલોપણ રાખવી. પેચ કાપતાં પહેલાં પોલીસ પરમિશન લેવી, અને ખાસ મહત્વનું: આકાશમાં બે પતંગો વચ્ચે છ ફૂટનું અંતર રાખવું

ન

‘અખંડ આનંદ’ પ્રસાદી

ડિસેમ્બર-2020

કરુણા: જીવન જીવવાની જડીબુટ્ટી/ભરત અંજારિયા

પાનું: 80

    માનવજીવનમાં કરુણાભાવો ખૂબ જ મહત્વના છે. આપણે ત્યાં મહાદેવ માટેનું એક ખૂબ જ જાણીતું ભજન છે: ‘ કરુણાના કરનારા, તારી કરુણાનો કોઈ પાર નથી.’ સુપ્રસિદ્ધ રામકથાકાર  પૂ. મોરારિબાપૂ પણકથામાં સત્ય, પ્રેમ તથા કરુણા ઉપર ભાર મૂકે છે. માનવીના હ્રદય્માંથી જ કરુણાના ભાવો પ્રગટ થાય છે.

    ઈસુ ખ્રિસ્તને જ્યારે વધસ્તંભ પાર લઈ જવામાં આવી રહ્યા હતા ત્યારે તેમણે પોતાનામુખ પર કરુણાના ભાવો લાવીને કહ્યું હતું કે, ‘હે ઈશ્વર, આ લોકો શું કરી રહ્યા છે તેની તેમને ખબર નથી, તેઓને માફ કરજે.’ ભગવાન બુદ્ધ  તથામહાવીર પણ કરુણાનાસાગર સમાન મનાય છે.

    અજે ઘોર કળિયુગ્ચાલી રહ્યો છે. લોકોમાં છળકપટ,અયાચાર,મારફાડ વધી રહ્યા છે, ઈર્ષ્યા, અદેખાઈ, અપમાન કરવું, લોભ, બેઈમાની, બેવફાઈ,અસહકાર, વ્યભિચાર વગેરે વધી રહ્યાં છે. આવા સમયમાં લોકોમાં સત્ય, સંતોષ,ઈમાનદારી, બફાદારી ઈત્યાદિ ગુણો વધારવાની ખાસ આવશ્યકતા છે.

    માનવજીવનમાં કરુણાની ખાસ જરૂરિયાત છે. કરુણા જિંદગી જીવવાની જડીબુટ્ટી છે. જિંદગીની કમાણીમાં કરુણા બરકત લાવે છે. આજે દરેકના અંતરમાં અજવાળું થાય, પ્રેમનો દીપક પ્રગટે તેની માંગ છે. સાંપ્રત સમયમાં માનવી જ માનવીનો  દુશ્મન બની રહ્યો છે ત્યારે પ્રેમની ગંગા પ્રગટે તેની રાહ જોવાય છે.

    કરુણાનો સ્ત્રોત માનવીનું હ્રદય તથા તેની ઊર્મિઓ છે. માણસને ખોટું  કરતાં દુ:ખ થતું નથી. ખોટું જોઈને દુ:ખ થાય છે. માનવજીવનના સરવૈયામાં ઈશ્વરના આશીર્વાદનો નફો કમાણીમાં વૃદ્ધિ કરાવે છે.

   કરુણા કનક સમાન છે. કારુણ્યના ભાવો જો હ્રદયની ઊર્મિમાંથી પ્રગટ થાય તો મંગલની ભાવનાનું સર્જન થાય છે. કરુણાનો કેફ વ્યક્તિને પ્રેમના નશામાં રાખે છે. કરુણામાં કદી કલંક કે કાટ લાગતો નથી. આપણે ત્યાં વિવિધ રસો છે તેમાં કરુણા પણ એક રસ છે.

    માનવજીવનમાં કરુણા શુભ તથા મંગલ નાં તત્ત્વોનું સર્જન કરે છે. જીવનને શ્રેષ્ઠ બનાવવું હોય તો ઋજુતા, આર્દ્રભાવો, દયા તથા કરુણાના સ્તંભો કામ લાગે છે. માનવહ્રદયમાંથી કરુણાની મંગલ પ્રેમધારા  વહેવા લાગે તો હ્રદયના ભાવો પણ નવસર્જન પામેછે. આજના કાળમાં આપણે સહુ કરુણાના કારક બનીએ તે બહુ જમહત્વનું છે.કરુણાનો દીપક પ્રેમનું અજવાળું પાથરે તે નક્કી છે. આવો, આપણે કરુણાની કથામાંથીકંઈક શીખીને જીવન ઉજ્જવળ બનાવીએ.

‘આસોપાલવ,’ ઈન્કમટેક્ષ સોસાયટી, શેરી નં.2, રૈયા રોડ, રાજકોટ—360007

મો0 9426417854 ======================================

‘અખંડ આનંદ’ પ્રસાદી

ડિસેમ્બર,2020

શ્વાસોની સફર/ ગુલામ અબ્બાસ’નાશાદ’

(ગઝલ)

એકધારું તાકતાં થાકી નજર;

આભને જોયા કર્યું કારણ વગર.

માર્ગમાં અટવાઈ જવાનું થયું;

લક્ષ્ય વિસરી ગઈ છે શ્વાસોની સફર.

આ ઉદાસી એટલે એનું પ્રમાણ;

કોશિશો નિષ્ફળ, દુઆઓ બેઅસર.

ભરવસંતે પાનખર જેવી ઋતુ;

એક પણ ટહુકો ન ગુંજ્યો  ડાળ પર.

ભાવિને શણગારવાની હોડમાં;

હું જમાનાથીય છું બેખબર.

આ ભલા કેવું સુરાલય  છે કે જ્યાં;

આંખમાં આંસુ ને કોરા છે અધર.

મુંઝવણ  “નાશાદ” હંમેશાં રહી;

આપણું કહેવાય એવું ક્યાં છે ઘર !

—————‘

કેર ઓફ એડનલાલ, બેંક ઑફ ઈંડિયા સામે,

રાવપુરા રોડ, વડોદરા—390001

——————————————

‘અખંડ આનંદ’ પ્રસાદી

ડિસેમ્બર 2020 માંથી

શાંતિ તારી શોધમાં/ ડૉ.દિનકર જોષી

  માત્ર માણસજ નહિ  પણ પ્રાણીમાત્ર સુખ અને શાંતિની ઝંખના કરે છે. હા એમના માટે ઇચ્છિત સુખ અને શાંતિ  એટલે શું એ વિશે  દરેકની પોતપોતાની સૂઝ અને સમજ હોય છે. માણસ વ્યક્તિ રીતે જ વિચાર કરે છે.ધનસંપત્તિ, પ્રતિષ્ઠા, સુખી પરિવાર ઈત્યાદિ માણસ માટે સુખ શાંતિ ગણાય.એજ રીતે અન્ય પ્રાણીઓ  જેવાંકે જળચર્હોય કે પછી અન્ય ચોપગાં સ્થળચર હોય, એની સુખશાંતિની કલ્પના આપણે જાણતા નથી. આમ છતાં એટલું ચોકસાઈથી કહી શકાય કે આ પ્રજાતિઓને પણ શારીરિક, રહેઠાણ માટેનો માળો, દર કે ગુફા જેવી ગોઠવણ, ખોરાક માટેની વ્યવસ્થા આ બધું હોય તો એમને પણ સુખશાંતિ લાગે.

    ઉપનિષદોમાં શાંતિપાઠ બહુ અગત્યની ભૂમિકાભજવે છે. પ્રત્યેક ઉપનિષદના આરંભે અને સમાપન વખતે શાંતિપાઠ બોલવામાં આવે છે. આ શાંતિ પાઠમાં ત્રણ વાર ૐ શાંતિ:, ૐ શાંતિ:, ૐ શાંતિ:,એમ  ઉચ્ચારણ કરવામાં આવે છે

. અહીં શાંતિ એટલે શું એની સમજણ કેળવવી જરૂરી છે. જે રીતે સુખનો જે સામાન્ય અર્થ તારવી શકાય એ રીતે શાંતિ વિશે સામાન્ય અર્થ તારવવો  અઘરો છે. ઉપનિષદ ત્રણ શાંતિ વિશે સ્પષ્ટતા કેળવે છે. આધિભૌતિક, આધિદૈવિક  અને આધ્યાત્મિક એમ ત્રણ પ્રકારની શાંતિ ઉપનિષદે આપણને કહી છે. માણસ સ્વાસ્થ્યની દૃષ્ટિએ સ્વસ્થ હોય, કોઈ રોગચાળો ન હોય, શરીરમાં કોઈ રોગચાળો ન હોય, શરીરમાં કોઈ પીડા ન હોય,શરીરમાં કોઈ  પીડા ન હોય, કોઈ દર્દ નહોય અને દેહધર્મ  એટલે કે ક્ષુધા ઈત્યાદિ પૂરાં થાય એટલી સગવડ હોય તો આને ઉપનિષદે આધ્યાત્મિક શાંતિ કહી છે. આ ઉપરાંત આધિદૈવિક શાંતિ તરીકે પૃથ્વી, આકાશ,અને પાતાળની શાંતિ અભિપ્રેત છે. માણસ સુખપૂર્વક અને શાંતિથી બેઠો હોય એ જ વખતે જો બારેય મેઘ વિનાશકારી સ્વરૂપ તૂટી પડે, ઝંઝાવાત  કે પવનનાં તોફાન થાય, ધરતીકંપ થાય એવી કોઈ કુદરતી આપત્તિ આવી પડે તો પેલી આધ્યાત્મિક  શાંતિ નષ્ટ થઈ જાય. એટલે ઉપનિષદે આધિદૈવિક શાંતિની પ્રાર્થના કરી છે. એ જ રીતે આધિ-ભૌતિકશાંતિ એટલે પૃથ્વીની સપાટી ઉપર માનવપ્રેરિત જે કંઈ સ્થૂળ પ્રવૃત્તિઓ થાય છે એને કારણે ઊભા થતા કોલાહલો ઈત્યાદિ. આમ આ ત્રણ પ્રકારની શાંતિ ઉપનિષદના ઉદગાતાએ માંગી છે.

    માણસ સુખ અને શાંતિની જ્યારે ઝંખના કરે છે ત્યારેસુખ વિશેનો એનો અભિગમ સમજવો સહેલો છે પણ એ જે શાંતિની ઝંખના કરે છે એ શાંતિ એટલે એના મનમાં શું છે એના વિશે એના મનમાં સ્પષ્ટતા હોતી નથી. એક અધ્યાત્મ પુરુષ પાસે આ વિશે માર્ગદર્શન માગ્યું  ત્યારે એમણે મર્માળુ હસીને કહેલું—“તમારે શાંતિ જોઈએ છે ? ” અને પછી મર્માળા હાસ્યને મુખરિત કરતાં એમણે વળતો પ્રશ્ન કર્યો, “તમને શાંતિ માટે ઈચ્છા છે ખરી ? જો હોય તો પછી શાંતિ ક્યાંથી મળે ?”  પહેલાંતો એમના કથનનો મર્મ તરત સમજાયો નહોતો પણ મારા ચહેરા ઉપર ઉપસેલા ગૂંચવણના ભાવને કળી જઈનેએમણે સ્પષ્ટતા કરી. “ જ્યાં સુધી માણસના મનમાં કશુંક પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા હોય છે ત્યાં સુધી શાંતિ એનાથી દૂર રહે છે. તમે એકવાર તમારી જાતને ‘ મારે કશું નથી જોઈતું’ની સ્થિતિમાં મૂકી દો  પછી તમારે શાંતિ શોધવી નહિ પડે. એ તમારી અંદરજ હશે.”

    આ વાત સમજવા જેવી છે. માણસ જ્યારે શાંતિની વાત કરે છે ત્યારે શાંતિ એટલે શું એ વિશે સ્પષ્ટતા જ હોતી નથી. શાંતિ એટલે સ્વાસ્થ્ય, સાંસારિક સુખ, માનસિક અવસ્થા એવું બીજું ઘણું હોય છે. ધનસંપત્તિ અપર હોય, પ્રતિષ્ઠાનો પાર  ન હોય પણ ભૂખ લાગતી જ ન હોય, કશોય ખોરાક લઈ શકાતો ન હોય અને રાતભર નિદ્રાવશ થવાતું જ ન હોય તો એને શાંતિ કહી શકાય ખરી ? આ વિશે ટૂચકા જેવો એક પ્રસંગ બહુ જાણીતો છે.

     એક ગરીબ માણસ ખૂબ પરિશ્રમ કરતો હતો.  એને સંસારના બે છેડા એકત્રિત કરવા માટે ભારે સંઘર્ષ કરવો પડતો હતો.ગામને પાદર એક મંદિર માં બહારગામથી એક મહાત્મા પધાર્યા, આ મહાત્મા વિશે એવું કહેવાતું કે શિષ્ય્ની કોઈપણ ઈચ્છા પૂરી કરી શકવાનું સામર્થ્ય એમા નઆમાં છે. પેલા ગરીબ માણસે મહાત્માની સેવા કરવા માંડી. એમનું ભોજન , રહેઠાણ , અન્ય જરૂરિયાતો માટે આ માણસ રાત દિવસ ત્યાં જ હાજત રહેવા માંડ્યો. મહિનો પૂરો થયો અને મહાત્માએ વિદાય લીધી ત્યારે આ માણસ ઉપર પ્રસન્ન થઈને કહ્યું, “ વત્સ, તારે જે કંઈ જોઈએ  એ માંગી લે.”

    “મહારાજ મને પુષ્કળ ધન મળે એવું કરો. મારે સંપત્તિ જોઈએ છે.”

   “સંપત્તિ મેળવીને તું શું કરીશ વત્સ ? ”  

   “હું બંગલો બનાવીશ, મોટર ખરીદીશ, ગામમાં અને સમાજમાં બધાને દાન આપીશ અને પછી શાંતિથી રહીશ.”

   પેલા મહાત્માએ હસીને કહ્યું, “ પુત્ર, જો  શાંતિથી રહેવું એ જ તારો ઉદ્દેશ હોય તો એ માટે પુષ્કળ ધન, બંગલો, મોટર કે એવી કોઈપણ ચીજની જરૂરિયાત નથી. જે શાંતિથી તું આ બધું કર્યા પછી રહેવા માંગે છી જ શાંતિપૂર્વક  તું અત્યારે પણ રહી શકે છે.”

    મહાત્માની આ વાત પેલા માણસને સમજાઈ હશે કે નહિ એ વાત આપણે જાણતા નથી,આપણને પણ આ વાત સમજાશે કે નહિ એ પણ સમજવું અઘરું છે.

    મુંબઈ,અમદાવાદ જેવાં મહાનગરોમાં માણસ શાંતિની શોધ કરતો હોય છે. આ શાંતિ સ્થૂળ હોય છે. મારા એક મિત્રનો રહેઠાણ માટેનો બંગલો એવી જગ્યાએ હતો કે આસપાસના કોલાહલથી એક મિનિટ પણ મુક્તિ મેળવી શકતો નહિ. આ મિત્ર કોલાહલ વચ્ચે એટલા બધા ટેવાઈ હયા હતા કે બીજી શાંતિનો કોઈ વિચાર જ તેઓ કરી શકતા નહોતા. આ કોલાહલ એમના માટે સહજ થઈ ગયો હતો. બહારના આ કોલાહલ ઉપરાંત આંતરિક કોલાહલ પણ સમજવાજેવો છે. મહાનગરોમાં લોકલ આવાગમન માટે મેટ્રો કે અન્ય ટ્રેનની વ્યવસ્થા હોય છે. આ ટેનના પાટા રહેઠાણની વચ્ચેથી પસાર થતા હોય છે. રહેઠાણનાં મકાનો આ પાટાથી એટલાં નજીકહોય છે કે અહીં રાતદિવસ એકધારો ધડધડાટ અનુભવાતો હોય છે.  આનું અરિણામ એ આવે છે કે માણસ કોલાહલથી ટેવાઈ જાય છે.આંતરિક શાંતિની વાત તો દૂર રહી પણ આ સ્થૂળશાંતિ પણ એ મેળવી શકતો નથી. તમુક કામ  કરવા માટે બાહ્ય શાંતિની અપેક્ષારાખતા હોય છે.

   જો કે આંતરિક શાંતિ સહુથી વધારે અગત્યની છે. કેટલાક માણસો અમુક તમુક કામ કરવા માટે બાહ્ય શાંતિની અપેક્ષા રાખતા હોય છે. મારા એક લેખક મિત્ર  જેઓ ગુજરાતના એક સારા પ્રતિષ્ઠિત સાહિત્યકાર છે. તેઓ લખવા માટે સહેજ પણ વિક્ષેપ વિનાની, અંગ્રેજીમાં જેને પિન ડ્રોપ સાયલન્સ કહે છે એવી અવસ્થની અપેક્ષા રાખે છે. એ સિવાય એ લખી જ નથી શકતા. એમનું લેખન કાર્ય ચાલતું હોય  ત્યારે જો કોઈ એમને ખલેલ પહોંચાડે તો તેઓ તત્પૂરતું લખવાનું છોડી દે છે. આથી વિરુદ્ધ , બીજા એક એવા લેખક મિત્ર પણ છેકે જેઓ પોતાના વ્યવસાયની દુકાન પર બેસીને માલસામાન વેચતા, ગ્રાહક સાથે હસીખુશીથી વાતો કરતા અને વચ્ચે થોડોક સમય મળે ત્યારે અધૂરા લખેલા લેખને પૂરો કરવા બે ચાર લીટી લખી પણ નાખતા હોય છે.

      આંતરિક શાંતિ  વિશે એક બીજીવાત સમજી લેવા જેવી છે. કેટલીક વાર માણસ પોતાની જાતને બાહ્ય વાતાવરણથી એટલી અલિપ્ત કરી શકતો હોય છે કે બહારનું વાતાવરણ એને ઝાઝું ખલેલ પહોંચાડી શકતું નથી. આવું ત્યારે જ બની શકે છે જ્યારે માણસ પોતાની જાત સાથે સંવાદ કરતો , એકલો જ ઊંડો ઉતરી જાય. દેખીતી રીતે આ વાત આધ્યાત્મિક અભ્યાસ જેવી લાગે છે પણ વાસ્તવમાં કોઈપણ માણસ આવી એકલવાઈ  અવસ્થા થોડાક પ્રયત્નો પછી કેળવી શકે છે. અન્યથા એવું થાય છે કે શાંતિની શોધમાં માણસ રજાઓ ગાળવા હિલ સ્ટેશને જાય પણ હિલ સ્ટેશને સુદ્ધાં એનો જીવ શહેરમાં પોતાના વ્યવસાયમાં રહેતો હોય  અને એ ઉપરાંત આ રજાઓ પૂરી થાય પછી કોની કોનીસાથે શં કરવું એના આયોજનમાં જ એ ડૂબેલો હોય, ક્યારેક એવું બને કે કોઈક અણગમતી ઘટના બને, કશોક માનસિક  સંતાપ પેદા થાય પણ આ સંતાપ એ ઘટના પૂરી થઈ ગયા પછી લાંબો સમય સંઘરી રાખવો અને આસપાસ જ ચિત્તને ઘુમાવ્યા કરવું, એનાથી અશાંતિ  વધતી જાય છે, આને  તમે દૂર કરી શકતા નથી, એ સ્વભાવગત નબળાઈ છે.

     મૂળ વાત આપણને શાંતિ એટલે શું જોઈએ છે એ સમજી લેવાની જરૂર છે. શાંતિબહારથી  મેળ્વાતો પદાર્થ નથી. બહારનું વાતાવરણ તમને આ પ્રક્રિયામાં મદદ કરે છે અથવા ખલેલ પહોંચાડે છે એ વાત સાચી પણ મુખ્ય્તવે શાંતિ એ સ્વભાવ છે. માણસ જ્યારે શાંતિ નથી એમ કહે છે ત્યારે એનો અર્થ એટ્લોજ થાય કે એણે સ્વભાવ્માં એ કેળવી નથી. જગતમાં અણગમતી ઘટનાઓ  રોજ બન્યા જ કરવાની. આ ઘટનાઓને જો સ્વભાવ સાથે સાંકળી લઈશું તો શાંતિ એટલે શું એ વાત જ સ્સ્વ ભૂલાઈ જશે.

     શાંતિનો એક બીજો વ્યાવહારિક અર્થ પણ સમજવા જેવો છે. મારા પરિચયમાં આવેલો કોઈક માણસ અત્યારસુધી મને બહુ ઉપયોગી હોય. એવી જ રીતે હું પણ એના માટે લાભદાયી હોઉં પણ ઉપયોગિતા અને લાભ સમયાંતરે બદલાય છે. એમાં કશું ખોટું નથી. આ અસ્વાભાવિક પણ નથી પણ બદલીની આ પ્રક્રિયા વખતે આપણે પરસ્પરને અણગમતા ધારી લઈએ અને અણગમતા પ્ર્ત્યે જે સહજ છે એવો વ્યવહાર કરીએ તો શાંતિનું સપનું સુદ્ધાં તમારી આંખમાં આવે એવો સંભવ નથી. પરસ્પરના આ વ્યવહારોમાં ઘડી બે ઘડી માટે જે અણગમો પ્રવેશી જાય છે એને સરિયામ સડક ઉપરથી સાઈડમાં ધકેલી દો અને પછી જે શેષ માર્ગ રહ્યો છી માર્ગનેપહેલા જેવો જ સ્વચ્છ બનાવીને પ્રવાસ આગળ ચાલુ કરો. જિંદગી ભલે ટૂંકી હોય, સાઠ,સિત્તેર કે બહુ બહુ તો એંસી વરસ પણ આ ટૂંકી જિંદગીનો પ્રવાસ સુદ્ધાં ક્યાતે ભારે લાગે છે. આ લાંબો લાગવાનું કારણ શાંતિને નસમજવાની , એને ઉકેલવાની અણઆવડત છે. અણઆવડતને આવડતમાં પલટાવી શકાય છે—થોડીક શ્રદ્ધા, થોડીક આવડત, થોડીક જતું કરવાની તૈયારી અને માત્ર સ્વીકાર માટેનો આગ્રહ આ બધાની બાંધછોડની પોટલી સાથે હોવીજ જોઈએ.

    શ્રમણ પરંપરામાં સ્યાદવાદ એ નામે ઓળખાતી એક વિષિષ્ટ પરંપરા છે.આ પરંપરનો વૈશ્વિક સ્તરે સમજણપૂર્વક સ્વીકાર થાય તો અશાંતિ ક્યાંય રહે જ નહિ. સ્યાદવાદ કહે છે કે તમે અમુક મુદ્દા ઉપર સાચા છો એ આગ્રહ જતો કરવાની સૂઝ  તમારામાં હોવી જોઈએ. એક  મુદ્દા ઉપર અમુક માર્ગે વિચારતાં બીજું સત્ય સામે આવે, આમ એકના એક નિર્ધારિત સ્થાનેપહોંચવા માટે જુદા જુદા માર્ગો હોઈ શકે. મુંબઈથી અમદાવાદ જવા માટે ગુજરાત મેલ એક ગાડી છે પણ સૌરાષ્ટ્ર મેલ, કર્ણાવતી, શતાબ્દી, ડબલ ડેકર એવી બીજી અનેક ગાડીઓ છે. આ ગાડીઓ ઉપ્રાંત)ત અએક વિમાનો તથા બસ-સર્વિસો નિયમિત આવજા કરે છે . આનો અર્થ એ થયો કે તમે શતાબ્દી મારફતે મુંબઈથી અમદાવાદસુખરૂપ પહોંચી ગયા એનો અર્થ એવો નથી કે શતાબ્દી જ એક માત્ર ગાડી સુખરૂપ પહોંચાડે છે. તમારે બીજાઓના પ્રવાસને સુખરૂપ જોઈને એનો પણ સ્વીકાર કરવો જોઈએ. શતાબ્દી મારફતે આ પ્રવાસ થઈ શકે છે, તમારો એ અનુભવ સાચો છે, તમે સાચા જ છો પણ તમે જ સાચા છો એવો આગ્રહન રાખી શકો. આ આગ્રહ જ અશાંતિની ગંગોત્રી છે. જે ક્ષણે હું સાચો છું પણ તમે પણ સચા હોઈ શકો. સ્યાદવાદનો આ  સિદ્ધાંત આપણે સ્વીકારી લીધો  એ ઘડીએ જ અશાંતિની જડ ઉખડી જશે અને શાંતિનો જન્મ થશે.

102એ, પાર્ક એવન્યુ, મહાત્મા ગાંધી રોડ, દહાણુકરવાડી, કાંદિવલી(વેસ્ટ),મુંબઈ -400067

મો0 09969516745

—————————————————————- 

ક