ભજ ગોવિંદમ્/શંકરાચાર્ય
આસ્વાદ અને અર્થઘટન:સુરેશ દલાલ/ઈમેજ પબ્લિકેશન્સ
શ્લોક: 12
પાના: 77 થી 81
કશું જ નિશ્ચિત નથી એ નિશ્ચિત
દિનમપિ રજની સાયં પ્રાત:
શિશિરવસન્તૌ પુનરાયત:
કાલ: ક્રીડતિ ગચ્છત્યાયુ:
તદપિ ન મુંચત્યાશાવાયુ: 12
દિવસ અને રાત. રાત અને દિવસ સવાર અને સાંજ . સાંજ અને સવાર.શિશિર અને વસંત . વસંત અને શિશિર. ફરી ફરીને આવે છે, જાય છે.કાળ એની ક્રીડા કર્યા કરે છે. આમ ને આમ આયુષ્ય ઓછું ને ઓછું થતું જાય છે અને છતાંય આશાના વાયરાઓ વાય છે, ત્યારે એમ થાય છે કે આવી પરિસ્થિતિમાં તું ગોવિંદનું ભજન કર…12…
ધર્મ પ્રત્યે ભયથી વળવાનો કોઈ અર્થ નથી. ભયથી તમે ધર્મને વળગો તો એ ધર્મ ઝાઝો નહીં ટકે, ધર્મ ભયથી ભાગવાનો કોઈ રસ્તો નથી. આપણે ભક્ત થવાનું છે, ભાગેડું નહીં. સમજણ મેળવવાની છે અને કેળવવાની છે. સમજણથી કરેલી સ્વીકૃતિ ક્યારેય ઉપરછલ્લી નથી હોતી અને જે કંઈ ઉપરછલ્લી સ્વીકૃતિ હોય છે એ છીછરી, તકલાદી અને તકવાદી સમાધાન હોય છે. આવાં સમાધાનો દરિયાના પરપોટાં જેવાં હોય છે જેને ફૂટતાં વાર નથી લાગતી.
જીવનમાં કશું જ નિશ્ચિત નથી એ વાત નિશ્ચિત છે. આપણે અનિશ્ચિતતાના અરણ્યમાં અટવાયા કરીએ છીએ. પ્રકૃતિના ક્રમને સમજીએ તો કદાચ જીવનનો ક્રમ સમજાય. પ્રકૃતિમાં પણ ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને લય છે અને લયને અંતે ફરી પાછો ઉદય છે. જે પ્રારંભ પામે છે એનો અંત છે અને જે અંતરૂપે જણાય છે એ કેવળ અલ્પવિરામ છે. પૂર્ણવિરામ ક્યાંય હોતું નથી. અંતનો સંબંધ અંત સાથે નહીં પણ અનંત અસાથે છે… ક્ષણનો શાશ્વતી સાથે. એલિયટ કહે છે એમ ‘ઈન માય બિગિનિંગ ધેર ઈઝ માય ઍન્ડ.ઈન માય ઍન્ડ ધેર ઈઝ માય બિગિનિંગ.’ જે કંઈ પરિવર્તન પામ્યા કરે છે એ કાળની લીલા છે. એક ચિરંતન ચકરાવો ચાલે છે. દિવસ ઊગ્યો તે છેવટેતો આથમવા માટે. દિવસ આથમે. રાત પડે. હજે સુધી કોઈ રાત એવી નથી કે જેની સવાર ન પડે. કાળનો સ્વભાવ રહેવાનો નથી, વહેવાનો છે. ગતિ એ કાળની પ્રકૃતિ છે. સ્થિતિ એ જડતા છે. જડ વસ્તુ એવી ને એવી જ રહે છે. જે ફેરફાર થાય છે તે ચૈતન્યનું પરિણામ છે. જીવતો માણસ ગતિ કરી શકે છે. એનો શ્વાસ ચાલે છે. શ્વાસ પણ ગતિ છે. શ્વાસની ગતિ અટકે ત્યારે આપણે એને શબ કહીએ છીએ આ શબ એ શરીરનો અંત છે, પણ આત્મા તો ક્યાંય અનંતમાં વહી ગયો. નિરાકાર હતો અને નિરાકાર થઈ ગયો. પછી આપણાં કર્મો, અકર્મો, વિકર્મોને કારણે એને લખ ચોર્યાશીના ફેરામાં વ્યક્ત થઈને આવવાનું થાય એ વાત જુદી. બાકી જે આત્મા અવ્યક્ત હતો, શરીરની પાછળ છુપાયેલો હતો એ આત્મા થોડોક સમય શરીરરૂપે વ્યક્ત થઈને અવ્યક્તમાં સરી ગયો—કદાચ ફરી પાછો વ્યક્ત થવા માટે.
અહીં શિશિર અને વસંતની વાત છે. મોસમની લીલાની વાત છે. પાનખર આવે છે અને વૃક્ષ અર્પણ થઈ જાય છે. એનાં ફૂલ-ફળ ખરી ગયાં હોય છે. આ સાવ અકિંચન અને રિક્ત છે. કોઈકને આ વૃક્ષ ભિક્ષુ જેવું લાગે છે. કોઈકને આ વૃક્ષ, જેનું સઘળું ધન લૂંટાઈ ગયું છે એવા નિર્ધન, ચીંથરેહાલ શ્રીમંત જેવું લાગે. જ્યાં કશું જ નથી રહ્યું ત્યાં ફરી પાછો વસંતનો વૈભવ આવે છે. ફરી પાછાં પર્ણો, ફૂલો અને ફળો. કોયલનું કૂજન, ભમરાનું ગુંજન. રંગ-રાગ અને પરાગની સૃષ્ટિ. આ જે આવે છે અને જાય છે અને જાય છે પછી ફરી પાછું આવે છે—કાળની આ લીલાને, આ આવનજાવનને સમજાવવી કેવી રીતે? આપણે પણ આ સંસારમાંથી સરી જઈએ પછી ફરી પાછા કોઈકને કોઈકરૂપે આવીએ છીએ. એમાં જન્મ-પુનર્જન્મનો કોઈ સંકેત તો નથી ને? ઝંઝાવાત આવે અને આખું વન ઉન્મૂલ થઈ જાય એવી પ્રલયની સ્થિતિમાં પણ માટીમાંથી એક બીજ અંકુરિત થાય છે અને રમ્ય કૂંપળ ફૂટે છે. જે નિધન—મરણ છે—એ પણ સંજીવન થાય છે.
પ્રકૃતિની લીલાનો અને એ લીલા દ્વારા કાળની ક્રીડાનો પરિચય અને પરચો આપ્યા પછી અહીં એક જુદો જ તાર છેડાય છે. વાત મત્ર આટલી જ છે. જો બધું જ જવાનું છે, કશું જ ટકવાનું નથી, જો બધુંજ અનિશ્ચિત છે અને મોડે-વ્હેલે દરેકનો અંત અને નાશ હોય તો માણસ પવનમાં જેમ પાંદડું તણાય એમ આશાના વાયરામાં શું કામ તણાતો જાય છે? એની આશા જ એને નિરાધાર કરી મૂકશે. આવી નિરાધારતામાં જો એક આધાર હોય તો તે છે ઈશ્વરનું ભજન અને સ્મરણ. જે માણસ પસાર થતા કાળને એક ‘પાસિંગ શો’ ની જેમ સાક્ષીભાવે જોયા કરે તેને કાળની લીલાનો, એની ક્રીડાનો સાચો પરિચય થશે પછી એ ખોટાં આલંબનોને કદીયે વળગશે નહીં, કારણ કે અંતે તો ઈશ્વર સિવાય કોઈ આલંબન નથી.
કાળની સૌમ્ય, વિકરાળ ગતિને નિરૂપતું આ કાવ્ય જોઈએ.
કાળ પ્હાડ છે: કાળ નદી છે: કાળ સદી છે: દરિયો,
કાળને નાથે એવો કોઈ કૃષ્ણ નથી અવતરિયો.
કાળ ડાળ છે: કાળ ફૂલ છે: કાળ ઝાડ ને પાન,
કાંટા થઈને ઊગે ત્યારે કાળ નર્યો વેરાન.
કાળ સ્થળ છે: કાળ પળ છે: કાળ ધરા આકાશ,
પળપળની વચ્ચે બેઠો છે કાળ નર્યો અવકાશ.
કાળ કાળ છે: કાળ લીલો છે: કાળ ભૂરો ને કાળો,
કાળની એક આંખે છે જલસો: એક આંખે કંટાળો.
કળની લીલા કાળ જાણતો: કાળ, ઈશુ ને ખીલા,
કાળના ક્યાંયે પડે નહીં રે અંકાશે કોઈ ચીલા.
હિટલાર જેવો કાળ: કાળ તો કદીક ગાંધી બુદ્ધ;
ત્રિકાળને ઓળંગે એ તો આતમરામ પ્રબુદ્ધ.
—————————————————
